Anguage and literature

34
e-mail: [e-mail]
Tadqiqotlar
Shamol­yana­epkin­urganida,­saksonlarni­qoralab­qolgan­
karvonboshi chol nevarasiga uzoqlarda qimir etmay turib qol
-
gan bulutlarni ko‘rsatib: 
– O‘sha yerda tog‘lar bor, bolam, – dedi. – Bulutlar
cho‘qqilardan o‘ta olmay turib qoldi, endi yomg‘irlarini o‘sha 
yoqqa to‘kadi. Tangri nimani xohlasa, o‘sha bo‘ladi.
(Isajon 
Sulton, “Boqiy darbadar”)
– Sen o‘zing dunyoda nima istashingni bilmasang, men
bechora banda qayerdan ham bilayin, – deb javob bergan 
Avliyo. 
(Isajon Sulton, “Boqiy darbadar”)
Quyidagi misolda esa matn parchasi ko‘chirma gap sifa-
tida kelgan: 
Ammo­“oqsoqol”­yana­eski­gapni­boshladi:
– Oldingdan oqqan suvning qadri yo‘q, deb shuni aytadi
-
lar-da.­Oybeg-u­G‘afur­G‘ulomlarning­bittasi­Abdulla­Qahhor­
aka o‘zimizga hamqishloq. U kishining hamma kitoblarini 
mazza­qilib­o‘qiganman.­G‘upra­qizning­gapida­picha­jon­bor.­
Hamqishlog‘imizning kitoblarini o‘qigan odamning yashagisi 
kelaveradi.­ Bir­ kuni­ kelib­ men­ ham­ o‘laman-ku,­ degan­ o‘y­
kallasiga kelmaydi. «Ming bir jon» degan asarini o‘qiganmi
-
siz?­ O‘qimagan­ bo‘lsanglar,­ albatta,­ topib­ o‘qinglar.
(Said 
Ahmad, “Kiprikda qolgan tong”)
Bunday misollarni istagancha keltirish mumkin. Ko‘chirma 
gap sifatida har qanday sintaktik hajmdagi nutqiy birlik – gap 
ham, matn ham kelaverishi mumkin, ammo ularning mustaqil 
emasligi haqida gapirib bo‘lmaydi.
Kommunikativ sintaksisda farqlanadigan gaplarning ifoda 
maqsadiga ko‘ra turlari ko‘chirma gaplarda ham to‘laligicha 
namoyon bo‘ladi. Masalan, quyidagi misollardagi ko‘chirma 
gaplar darak gaplardan iborat:
–
­ Topgan-tutganimning­ hammasini­ shunga­ yaratdim,­ –­
dedi aya, batareyalarni xuddi nevarasining boshini silagan
-
day­ mehr­ bilan­ silab,­ –­ AGV­ degan­ pechkasi­ bo‘lar­ ekan
. 
(O.Yoqubov, “Billur qandillar”)
Ertalabga yaqin ko‘zi ilingan ekan, o‘g‘li uyg‘otdi:
– Dada, nonushta tayyorladim.
(Tohir Malik, “Falak”)
– Otabek yurgan yo‘l manavi tog‘lar orasida, – deyman
ularga. – U yo‘ldan yo otda, yo eshak minib o‘tish mumkin. 
Biz­ Kumushbibi­ ota-onalari­ bilan­ aravada­ Toshkentga­ bor-
gan­yo‘lni­yoqalab­kelyapmiz.
(Said Ahmad, “Kiprikda qolgan 
tong”)
Quyidagi misollardagi ko‘chirma gaplar esa so‘roq gaplar-
dan iborat:
Hikmatillo­gapni­chalg‘itish­uchun:
– Kenjatoyingiz qani? – deb so‘radi. – Yordam bersa
bo‘lmasmidi? 
(O.Yoqubov, “Billur qandillar”) 
Keyin telefon go‘shagini joyi ga ila turib, dedi:
– Sizni biror kishi kutib olishi kerakmidi?
(Tohir Malik,
“Falak”)
Bir­zumdan­keyin­choyxonachi­patnisda­chiroyli­qilib­karj-
langan qovun, bir qo‘lida obdastada iliq suv olib chiqdi. 
– Qovunni kim so‘ydi? – deb so‘radim undan.
(Said
Ahmad, “Kiprikda qolgan tong”)
Buyruq gaplardan iborat ko‘chirma gaplar:
Nilufar ko‘z yoshi aralash:
–­Tinch­qo‘ying­meni!­–­deb­qo‘lini­tortib­oldi-da,­darvoza-
ga qarab jadallab ketdi. 
(O.Yoqubov, “Billur qandillar”)
– Bo‘ldi, o‘tir joyingga! – dedi “oqsoqol” buyruq ohangida.
(Said Ahmad, “Kiprikda qolgan tong”)
Uning­haqiqatan­ham­so‘raydigan­gapi­borligiga­ishondim.­
–­Bo‘pti.­Mana­shu­loyqani­to‘play.­Anavi­yerlarni­yuvay.­
Mashina kelsin. Keyin, – dedim. 
(Sh.Xolmirzayev, “Qumrilar”)
Undov gaplardan iborat ko‘chirma gaplar:
–­Voy,­inakni­o‘ldirdingiz-e,­beshafqat!­–­deb­yig‘lab­yubor-