Anguage and literature

 
Xadicha MUXITDINOVA,
O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti 
professori, pedagogika fanlari doktori
MAKTUBLAR VA XIZMAT YOZISHMALARI 
Xizmat xatlarining matni im-
kon qadar qisqa bo‘lishi, shu bilan 
birga aniq va ravshan tushunilishi 
kerak. Ularning matnida ko‘ch-
ma ma’nodagi so‘z va iboralar-
ni qo‘llamaslik tavsiya etiladi. 
Xizmat xatlarining asl nusxasi 
jo‘natilib, ikkinchi nusxasi muas-
sasaning o‘zida saqlanadi.
Diplomatik 
yozishmalar
dav lat tashqi siyosatining maqsad va vazi-
falarini amalga oshirish bo‘yicha diplomatik 
faoliyatning asosiy shakllaridan biri bo‘lib, ras-
miy hujjat turlari orasida eng yoshi va ayni paytda eng 
keksasi deb hisoblash mumkin. Chunki O‘zbekiston 
mustaqil davlat sifatida tan olingandan keyingina diplo-
matik hujjatlarni o‘zbek tilida yozish masalasi ko‘tarildi, 
bunga esa hali ko‘p vaqt bo‘lgani yo‘q. Aslida rasmiy 
uslubning ushbu turi yangidan qayta tug‘ildi, desak 
ham bo‘ladi, chunki bunday yozishmalar X–XII asrlar
-
dayoq mavjud bo‘lgan. Hujjatshunoslik tarixi Sharqda 
hujjat yuritish miloddan ilgari ham mavjud bo‘lganligini 
ko‘rsatadi. N.Kamolova hujjatshunoslikning qariyb yetti 
ming yillik tarixga egaligi, jamiyat tarixida davlatlarning 
vujudga kelishi va rivojlanishi bilan bevosita bog‘liq 
ekanligini qayd etadi. X–XIX asrlarda yorliq, farmon, 
noma, bitim, arznoma, tilxat kabi hujjatlar keng tarqal-
gan. O‘sha davrlarda ham hujjatchilik maxsus soha 
hisoblanib, 
munshaot
deb yuritilgan, u bilan shug‘ul-
lanuvchilar, ya’ni mahkamalarda yozuv ishlarini olib 
boruvchi 
“munshiy”
deb atalgan. Ular 
yorliqlar 
deb 
atalgan va o‘ziga xos lisoniy qoliplarga, an’anaviy 
tarkibiy qismlarga ega bo‘lgan. Hozir ham diplomatik 
hujjatlar shakl va lisoniy jihatdan o‘ziga xos xususiyat-
ga ega. Ularni yozishda nimani yozish masalasigina 
emas, uni qay yo‘sinda yozish masalasi ham muhim 
bo‘lib, xattotdan chuqur malaka va katta tajriba talab 
etadi. 
Diplomatik yozishmalarda hujjat turini uning maz-
munidan kelib chiqqan holda to‘g‘ri tanlash va yozish 
qonun-qoidalariga to‘g‘ri amal qilish, hujjat yo‘lla-
nayotgan mamlakat an’analarini hisobga olish zarur. 
Diplomatik yozishmalarda hujjatning qaysi turi yubo-
rilgan bo‘lsa, shu turi bilan javob qaytarilishi shart. 
Diplomatik hujjatlarning javobsiz qoldirilishi kamdan 

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
13
Dolzarb mavzu
kam hollarda yuz beradi va bu yomon oqibatlarga olib 
keladi. Bunday hujjatlarda hujjat yuborilayotgan mam-
lakatning nomlanishi, shaxsning lavozimi, ismi-sharifi
-
ni yozish, unga murojaat shakllarida biror xatoga yo‘l 
qo‘yish mutlaqo mumkin emas. Chunonchi, XVI asrda 
Rusiyada podshoh Aleksey Mixaylovich nomidan yo-
zilgan bir yorliqda “
Hazrati oliy
” so‘zini yozgan holda 
“
государь”
(podshoh) so‘zini unutib qoldirgani uchun 
mirzo (munshiy) jazoga mustahiq bo‘lgan.
O‘tmishda bunday hujjatlar faqat oliy hukmdor no-
midan uning ishonchli odami tomonidan avval daraxt 
po‘stloqlariga, ipak matolarga, qog‘oz kashf etilgandan 
keyin qog‘ozlarga yozilgan. Diplomatik hujjatlar nima-
ga yozilishidan qat’i nazar, uning sifatiga alohida e’ti-
bor berilgan, o‘rta asrlarda bunday nomalarga mushki 
anbarlar sepilgan, husnixatga ham alohida e’tibor qa-
ratilgan. 
Noma
, albatta, hukmdor tamg‘asi bilan muhr-
langan. Shoh muhri hukmdorlik belgisi hisoblanib, 
bunday muhrlangan hujjatlarga faqat ikkinchi bir shoh 
muhri orqaligina javob berish mumkin bo‘lgan. Bu, al-
batta, mamlakatlarning teng huquqliligi ifodasi bo‘lgan. 
Hozir ham diplomatik hujjatlar davlat tamg‘asi bilan 
muhrlanadi. Muhrning to‘g‘ri va o‘z o‘rniga qo‘yilishiga 
alohida e’tibor qaratiladi. Muhr qiyshayib qolmasligi, 
undagi gerb tasviri, shuningdek, imzo ham aniq ko‘rinib 
turishi talab etiladi. Diplomatik hujjatlar tashqi ko‘rinishi 
jihatidan ham benuqson bo‘lishi shart. Ular eng a’lo si-
fatli qog‘ozga bir tekis joylashtirilgan holda bexato yozi-
lishi, hech qaysi harf o‘chirilmasligi va to‘g‘rilanmasligi, 
muhr o‘z o‘rnida qo‘yilishi shart. Diplomatik hujjatlar-
ning shakli, tashqi ko‘rinishi qanchalik muhim bo‘lma-
sin, diqqat-e’tibor asosiy qismga, uning mazmuniga 
qaratilmog‘i lozim. Fikrni aniq, to‘g‘ri, mantiqiy izchil, 
asosli hamda ikkinchi tomonning xususiyatlarini hisob-
ga olgan holda bayon etish zarur. Ushbu hujjatlarda 
noa niqlik, dalillarni noto‘g‘ri ko‘rsatish yuz bermasli-
gi lozim, chunki uni keyin to‘g‘rilab yozish yoki unga 
qo‘shimcha ma’lumot berish mumkin emas.
Diplomatik yozishmalar tashqi ishlar vazirliklari to-
monidan shu mamlakatning davlat tilida olib boriladi va 
biror xalqaro tildagi tarjimasi ilova qilinadi. Diplomatik 
hujjatlarda so‘zga e’tibor juda kuchli bo‘lmog‘i kerak. 
Ularning tili sodda, ravon bo‘lib, ko‘chma ma’nolar-
dan xoli, so‘z mazmun bilan mutlaq mos bo‘lishi, un-
dan boshqacha ma’no anglashilmasligi kerak. Demak, 
diplomatik hujjatlar lisoniy jihatdan ham o‘ziga xos 
leksik-uslubiy, morfologik va sintaktik xususiyatlarga 
ega ekan.
Diplomatik yozishmalar juda keng qamrovli bo‘lib, 
ularda nafaqat mamlakatlarning o‘z mustaqilligini e’lon 
qilishi va boshqa davlatlar bilan diplomatik aloqalar 
o‘rnatishiga oid masalalar, balki shu bilan birga xalqlar-
ning taqdirini hal etishga qaratilgan tinchlik, betaraflik, 
qurolsizlanish kabi siyosiy, o‘zaro iqtisodiy va madaniy 
hamkorlik o‘rnatishga oid turli masalalar ham yoritiladi. 
Shunga ko‘ra diplomatik hujjatlarning turi ham har xil 
bo‘lib, har birini yozishning o‘ziga xos qonun-qoidalari 
borki, ularga qat’iy rioya qilinishi shart. Hozirgi vaqtda 
davlatlararo aloqalarda diplomatik yozishmalarning 
quyidagi turlari faol qo‘llaniladi: 
1. Notalar va bayonotlar.
2. Rasmiy xatlar.
3. Ilova xatlar.
4. Rasmiy shaxsiy xatlar – nomalar.
5. Esdalik yozishmalari – axborotlar.
6. Diplomatik protokol – qaydnomalar.
7. Memorandumlar.