Andijon mashinasozlik instituti huzuridagi

9-mavzu: Sxemalar haqida ma’lumot
Reja:

1. 
   Sxemalar turlari haqida ma’lumot. Sxemalarni o‘qish usuli va qoidalari
   

2. 
   Jihozlarning gidravlik, pnevmatik, kinematic sxemalarini o‘qish
   

3. 
   Sxemalar bajarishda shartliliklar va soddalashtirishlar. Sxema bajarishda spesifikatsiya tuzish
   

4. 
   Texnologik qurilmalarning kommunikatsion sxemasini tuzish
   

Umumiy tushunchalar. Buyumlarni loyihalash, sozlash, nazorat qilish, tuzatish va ulardan foydalanish hamda mexanizm, asbob, moslama, inshoot va hokazolarning harakat (ish) jarayoni ketma-ketligi sxemalarda tushuntirish beriladi. Shu boisdan sxema loyihaga oid grafik hujjat hisoblanadi. Unda buyum (mashina) qismlarining tarkibi va mexanizmlarning vazifasiga ko‘ra harakat jarayonlarini aniqlash, ularni

123

ishga sozlash va to‘g‘rilash hamda o‘rnatishda va ular orasidagi bog‘lanishlarni shartli belgilar bilan tasvirlovchi konstruktorlik hujjati sxema deyiladi.
Mashina va agregatlarda mexanik, ya’ni kinematik, gidravlik, pnevmatik harakatlari va elektr tarmoqlari mujassamlashgan bo‘ladi. Ularni ishlatishni osonlashtirish maqsadida, yig‘ish chizmalari qatorida sxemalari ham chiziladi.



9.1-chizma.
sxemalar masshtabga rioya qilmasdan bitta ko‘rinishda, bitta tekislikda yoyil gandek chiziladi yoki aksonometrik proyeksiyada tasvirlanadi.
Mashina mexanizmlarida suyuqlik qo‘llanilsa gidravlik, havo yo‘li bilan ish bajarilsa pnevmatik sxemalari tuziladi. Masalan, mashina tormozlantirilganda uning sistemasida suyuqlik bo‘lsa gidravlik, havo yordamida tormozlansa pnevmatik sxema chiziladi.
124

Kinematik sxemalar. Mashina elementlarining bir-biriga nisbatan harakatini tushuntirib beradigan sxema kinematik sxema deyiladi. kinematik sxemalar elementlari o‘zDst 2.770:2003 ga binoan shartli belgilarda soddalashtirilib chiziladi. Vallar, o‘qlar, shatunlar asosiy yo‘g‘on tutash chiziqda, qolgan elementlari ingichka tutash chiziqda chiziladi. 9.1-chizma, a, b da tishli

125

9.2-chizma.



9.3-chizma.
g‘ildiraklarning harakatlarini kuzatib o‘rganadigan modellardan birining kinematik sxemasi tasvirlangan.
Modelning asli o‘rnida uning yaqqol tasviri bo‘yicha: chapda bir juft qiyshiq tishli silindrik ilashmadan vint (chervyak) tishli uzatmaga harakat beradi. o‘z navbatida, chervyak tishli ilashma reykali uzatmani harakatga keltiradi.
sxemada ushlagich (1) orqali val (I) aylantirilsa, qiyshiq tishli silindrik g‘ildirak (2) xuddi o‘zidek g‘ildirak (3) ni harakatga keltiradi. U, o‘z navbatida, val
(II) ni aylanma harakat qildiradi. Val (II) dagi chervyak (4) chervyakli g‘ildirak (5) ni harakatlantiradi. U, o‘z navbatida, val (III) ni aylantiradi. natijada silindrik tishli g‘ildirak (6) reyka (7) ni harakatga keltiradi.
9.2-chizmadagi vertikal parmalovchi uskunaning kinematik sxemasi o‘qilsin, unda: 2, 3, 4, 6, 14-turli ko‘rinishdagi tishli uzatmalar, 5-parma joylashtiriladigan patron, 7-vintdagi gayka, 8-zanjirli uzatma, 9-elektr yoritgich, 10-detalning val bilan
biriktirilishi, 11-podshipnik, 12-detalning valga qo‘zg‘almas biriktirilishi, 13­kulachokli mufta tasvirlangan. (Н.А. Бабулин «Построение и чтение машиностроительных чертежей» kitobidan olindi).
126

Elektr va radio sxemalar. elektr va radio sxemalar tarmoqdan uzilgan ho-latda tasvirlanadi. Har bir elementning harfli va raqamli belgisi bo‘ladi. Masalan,

generator – G, rezistor – R, kondensator – C, transformator – Tr, issiqlik relesi – RT va hokazo. Agar sxemada bir xil elementlar ko‘p bo‘lsa, masalan, rezistor takrorlansa

– R1, R2, R3... kabi belgilanadi.

Misol. Ajraladigan kontakt (1), stol ustki yoritgichi lampochkasi (3), saqlagichlar (2), osma yoritgich lampochkasi (4), o‘chirgich (5) va dazmol (6) lardan tuzilgan elektr sxemasini chizing (9.3-chizma).