Andijon mashinasozlik instituti «elektrotexnika» fakulteti

1.Nochiziqli elektr zanjirlar.
Elektr zanjirini qarshiligi tok kuchiga va kuchlanishiga bog’liq bo`lgan zanjir nochiziqli zanjir deb ataladi. Nochiziqli zanjirlarga cho`g’lanma lampalar, elektron lampalar, ion va yarim o`tkazgichli asboblar misol bo`la oladi. Buday zanjirlarning qarshiligi doimiy bo`lmagani uchun zanjirdagi tok kuchi uning qismlaridagi kuchlanishga proporsional bo`lmaydi. Nochiziqli zanjir uchun Om qonunini tadbiq etib bo`lmaydi. O`tish chegaralarida n-yarim o`tkazgich tomonda rekombinatsiya natijacida kovaklar, p-yarimo`tkazgich tomon da elektronlar qatlami hosil bo`ladi va p-n o`tishda ichki maydon yuzaga keladi, ya`ni chegaraviy qatlamda asosiy tok tashuvchilarning kambag’allashuvi hosil bo`ladi. Bu qatlam katta qarshilikka ega bo`ladi. Teskari ulashda kambag’allashgan qatlam kengayadi, berkituvchi maydon E<sub>b</sub> kuchayadi. Natijada diffuziya toki kamayadi, dreyf toki o`zgarmaydi. p-n-o`tishdagi natijaviy tokni yo`nalishi dreyfli tok yo`nalishiga mos keladi va u juda kichik bo`lib, teskari tok deyiladi. To`g’ri yo`nalishda ulanganda tashqi elektr maydoni berkituvchi qatlam maydoniga qarshi bo`lib, uni zaiflashtiradi, potetsial to`siq keskin kamayadi. Bu diffuziya tokining ortishiga va teskari (dreyfli) tokning kamayishiga olib keladi. Natijaviy tokning yo`nalishi diffuziya toki yo`nalishi bilan mos tushadi. Yarim o`tkazgichda asosiy tok tashuvchilar konsentratsiyasi noasosiyga nisbatan bir necha daraja yuqori bo`ladi. Shuning uchun to`g’ri tok teskari tokdan yuz, ming barobarga ortishi mumkin.
Shunday qilib, p-n-o`tish to`g’ri yo`nalishda tokni o`tkazadi, teskari yo`nalishda o`tkazmaydi, ya`ni bir tomonlama o`tkazuvchanlik hususiyatiga ega bo`ladi. Volt-amper tavsifnomasiga ko`ra U<sub>tes</sub> teskari kuchlanish kritik qiymatga yetganda teskari tok keskin ortadi, bu p-n-o`tishning teshilishi deyiladi. To`g’ri yo`nalishdagi mahlum kuchlanishdan keyin p-n-o`tishning hajmiy zaryad qismi keskin torayadi va diffuziya toki tez surhatlar bilan orta boshlaydi.Ushbu hususiyatni harakterlovchi tok qiymatining kuchlanishga bog’lanishi p-n-o`tishning vo`ltamper tavsifnomasi deyiladi. Diod tokni o`tkaza boshlaganda unda kuchlanish tushishi yuzaga keladi. Bu kuchlanish tushishi potentsial to`siq qiymatiga teng va uni to`g’ri kuchlanish tushushi deyiladi.