Андижон давлат университети ҳузуридаги илмий даража берувчи phD

“Соматик фразеологик бирликларнинг экспрессивлик хусусияти” номли фаслида биз СФБларни таҳлил қилар эканмиз, уларнинг ранг-баранг жилоси ҳамда ўзларига хос экспрессив-эмоционаллик хусусиятлари кўзга яққол ташланишини гувоҳи бўлдик, масалан, айрим иборалар ҳаракат, баъзилари эса белги интенсивлигини намоён этади: alle / beide Hände voll zu tun haben (иккова қўли билан иш қилмоқ) ибораси таркибидаги ‘икки қўл’ компоненти бирорта кишининг иш билан нақадар банд бўлганлиги кучайтирилиб кўрсатмоқда. Худди шу соматик иборанинг ўзбек тилида эквивалентини биз ‘қўлоғигача банд бўлмоқ’ деб бермоқдамиз. Ўзбек тилида ҳам ушбу иборанинг маъносида бўрттириб берилган. Немис ва ўзбек тилларида “Hand”-“қўл“ компонентли СФБлар таҳлилида шундай хулосага келдикки, ҳар қайси ФБларда ҳам интенсивлик кузатилмайди, лекин ҳар бир иборада экспрессивлик мавжуд. Лекин ўзбек тилидаги ибораларда нафақат интесивлик ва экспрессивликдан ташқари кучли муболаға ҳам мавжуд.
“Hand”-“қўл” компонентли соматик фразеологизмларнинг немис ва ўзбек тилларида муқобиллик хусусияти” номли бобнинг иккинчи фаслида эквивалентлик муносабатлар таҳлил қилинди. Биз немис ва ўзбек тилларидаги СФБларнинг тўғри эквивалентларини топишда олим М.Умарходжаевнинг тамойилини асос қилиб олдик. (Диссертациянинг 3.1-расмга қаранг).
Тўлиқ фразеологик эквивалентлар, яъни турли тиллардаги мавжуд ФБлар фразеологик маъно, луғавий таркиби, образлилиги, грамматик структураси ва стилистик бўёқлари жиҳатдан бир-бирига мос келади. Масалан: немис тилидаги “jn. auf Händen tragen” ибораси билан ўзбек тилидаги “кимнидир қўлида кўтариб юрмоқ(эъзозламоқ)” ибораси ўзаро тўлиқ фразеологик эквивалентлар ҳисобланади.
[L₁] [L₂]
A+B ≠ AB ‹―› A+ В ≠ AВ
AB [L₁]  AВ[L₂]
[L₁] - немис тилида: jn. auf Händen tragen; [L₂] - ўзбек тилида: кимнидир қўлида кўтариб юрмоқ(эъзозламоқ). Мисол: Ich möchte mit die zusammen die Welt erobern, dich auf Händen tragen. ‘Мен сен билан дунёни забт этиб, сени қўлларимда кўтариб юрмоқчиман’ (www.dip-pv.de).
Чоғиштирилаётган тиллардаги ФБларининг грамматик ва лексик таркибига кўра тўлиқ эквивалентлик доирасида кичик оғишларга йўл қўйилади, масалан, немис тилида от кўпинча тушум келишигида бўлса, ўзбек тилида отнинг частотаси тушум ва жўналиш келишиги ўртасида мувозанатланган. Немис тилидаги “jmdn. mit offenen Armen empfangen” соматизмида от тушум келишигида турган бўлса, унинг ўзбекча эквиваленти “қўл очиқлик билан кутиб олмоқ” бўлиб, бунда от жўналиш келишигида ифодаланган. Ҳар иккала тилда ҳам “Hand”-“қўл” соматик фразеологизмлар тўлиқ эквивалент - умумий маъно англатиб, улар жами 95 та – 29 % фоизни ташкил этди.