Андижон давлат университети ҳузуридаги илмий даража берувчи phD

“Немис ва ўзбек тилларидаги “Hand”-“қўл” компонентларини умумий-универсал ва ўзига хос хусусиятлари” номли учинчи бобнинг, “Немис ва ўзбек тилларидаги “Hand”-“қўл” компонентли соматик бирликларнинг парадигматик хусусиятлари” номли фаслида немис ва ўзбек тилларидаги СФБларнинг парадигматик маъно муносабатларига кўра синонимия, антонимия, омонимия ва полисемияларни таҳлил қиламиз.

1. 
   Фразеологик синонимлар: “Тилдаги маъноси ўхшаш фразеологик бирликлар фразеологик синонимлар дейилади”²⁶. Масалан, zwei linke Hände haben иборасига биринчи марта дуч келган одам ‘иккита чап қўли бўлмоқ’, eine grüne Daumen haben иборасини ‘қўли яшил’, den Finger am Drücker haben иборасини ‘қўли эшик тутқичида бўлмоқ’ каби тушунади. Аммо, zwei linke Hände haben – ‘иккита чап қўли бўлмоқ’ ва mit verschränkte Armen – ‘қўлини қовуштирмоқ’ каби таржима қилинса ҳам ушбу соматизмлар бир хил: қўлидан иш келмаслик деган маънони англатиб, синоним бўлиб келади. Бу иккала ибораларнинг Hände ва Armen комонентларин ўз маъносини сақлаб қолган лекин, бошқа компонентлари эса, ўз луғавий маъноларини йўқотиб, умуман бошқа маъно касб этган. Масалан, немис: klebrige Hände haben - lange Finger machen (haben) – ‘қўли эгри’; ўзбек тилиди: қўлини ювиб, қўлтиғига урмоқ артмоқ <=> тарвузи қўлтиғидан тушмоқ; қўлдан бермоқ <=> бой бермоқ. (Диссертациянинг -жадвалга қаранг). 2) Фразеологик антонимлар, немис тилида: jmds. rechte Hand sein – ‘ўнг қўл’ / ‘чап қўл’ – jmds. zweite Hand sein; ўзбек тилида: қўлга олмоқ – қўлдан бой бермоқ; (Диссертациянинг 3.1- илова, 2-жадвалга қаранг). 3) Фразеологик полисемиялар, немис тилида: jmdn. an die Hand nehmen – 1. кимнидир қўлидан ушлаб етакламоқ; 2. Кимнидир бошқармоқ / вазиятни ўз қўлига олмоқ; ўзбек тилида: қўлга олмоқ - 1. Ўз ихтиёрига ўтказмоқ; 2. Қўққисдан ҳужум қилиб осиб олмоқ; 3. Ҳибс қилмоқ, қамаш мақсадида тутмоқ; 4. Бирор йўл билан ўз ҳоҳишига бўйсундирмоқ. 4) Фразеологик омонимлар, немис тилида: jmdm. in die Hände fallen/kommen I – тасодифан биров томонидан топилмоқ. jmdm. in die Hände fallen/kommen (Besitz kommen) II – 1. қўлга олмоқ / эгаллаб олмоқ; 2. Қўлга тушмоқ. Ўзбек тилида: қўл бермоқ I - саломлашиш учун панжасини бермоқ; қўл бермоқ II - мурид бўлмоқ. 5) Фразеологик вариантлар. Немис ва ўзбек тилларида лексик ва грамматик вариантларга эга бир неча иборалар аниқланди, немис тилида: Hand in Hand gehen - die Hand ändern/wechseln – ‘қўлдан қўлга ўтмоқ’. Ўзбек тилида: қўлини арра қилмоқ <=> қўлини пахса қилмоқ. (Диссертациянинг 3.1- илова, 3-жадвалга қаранг).