Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti maxsus sirtqi bo

2. PLAN VA KARTALARNING MASSHTABLARI.
Plan, karta va profil joyda o‘lchangan gorizontal, vertikal uzunliklarni bir necha marta kichraytirib kog‘ozga tushirish orqali chiziladi. Uzunlikni kichraytirib ѐki kattalashtirib ifodalashga masshtab deyiladi.


Planning masshtabi deb plandagi l kesma uzunligining joydagi uzunligiga muvofiq S gorizontal qo‘yilishiga bo‘lgan nisbatiga aytiladi, ya’ni
1 l
 , (2.1)

M S
bu yerda M - masshtab maxraji.
Planning masshtabi uning barcha nuqtalarida doimiy bo‘ladi. Kartaning masshtabi esa, har bir nuqtada o‘z xususiy qiymatga ega bo‘lib, u berilgan nuqtaning kenglik va uzoqligiga bog‘liqdir. Shuning uchun uning qat’iy sonli tavsifi bor. Xususiy masshtab - kartadagi cheksiz kichik kesma uzunligi l ni ellipsoid sirtidagi cheksiz kichik kesma uzunligi  l ning nisbati hisoblanadi. Lekin, kartada amaliy o‘lchashlarni bajarishda (2.1) formula orqali aniqlanadigan bosh masshtabi qo‘llanadi. Shunda, M maxraj ellipsoid o‘lchamini kartada o‘rtacha necha marta kichraytib tasvirlanishini ko‘rsatadi.

Masshtablarni ifodalash shakllari. Masshtablarni plan va kartalarda uch shaklda ifodalash mumkin: sonli, ѐzuvli va chiziqli masshtablar.

Sonli masshtab. Surati bir bo‘lib, maxraji kichraytirish darajasini ko‘rsatuvchi oddiy kasr sonli masshtab deyiladi. Topografik kartalar uchun standartli sonli masshtablar qabul qilingan: 1:1 000 000, 1:500 000, 1: 300 000, 1:200 000, 1:100 000, 1:50 000, 1:25 000, 1:10 000.
Topografik planlarning asosiy masshtablari esa 1:5000, 1:2000, 1:1000 va 1:500 ni tashkil etadi. Lekin yer tuzish amaliѐtida yerdan foydalanish planlarini ko‘pincha 1:10 000 va ayrim holatlarda 1:25 000 masshtablarda tayѐrlanadi.
Sonli masshtab maxraji kichik bo‘lsa - yirik masshtab bo‘lib, masshtab maxraji katta sondan iborat bo‘lsa, mayda masshtab hisoblanadi. Masalan, 1:10 000 masshtab 1:100 000 masshtabga nisbatan yirik, 1:50 000 masshtab esa 1:10 000 masshtabga nisbatan mayda hisoblanadi.