Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti maxsus sirtqi bo

Yozuvli masshtab. Chiziq uzunligini joyda metrda karta, planlarda esa santimetrda o‘lchashi tufayli, masshtablarni og‘zaki shaklda masalan, «Bir santimetrga 50 metr» deb ifodalash mumkin, u 1:5000 sonli masshtabga muvofiq bo‘ladi.

Chiziqli masshtab. Kichraytirish uzunlik birligi bilan ifodalansa, bunday masshtabga chiziqli masshtab deyiladi. Chiziqli masshtab oddiy va ko‘ndalang chiziqli masshtablarga bo‘linadi.

Oddiy chiziqli masshtabda kichrayish bir to‘g‘ri chiziq kesmalari orqali grafik ravishda ifodalanadi. Chiziqli masshtab hisoblashsiz karta va planlarda masofalarni o‘lchash ѐki tuzishga imkon beradi.
Karta va planlarni tuzish va ular bilan ishlash aniqligini oshirish uchun ko‘ndalang masshtab nomogrammasidan foydalaniladi. Ko‘ndalang masshtab geometriya qoidalariga asoslangan formula bo‘yicha yasalib, bunda chiziq uzunliklari aniq topiladi. Chiziqli masshtablarni tuzish va ular bilan ishlash tartibi3.1 paragrafda keltirilgan.


Masshtab aniqligi. Masshtab bo‘yicha planda ko‘rsatish mumkin bo‘lgan joydagi eng kichik chiziq uzunligi masshtab aniqligi deyiladi. Planda lupasiz sog‘lom ko‘z bilan 0,1 mm kesmani ajratish mumkin. Shunga ko‘ra, plandagi 0,1 mm garafik aniqlik deb hisoblanadi va joyda bunga to‘g‘ri keladigan uzunlik masshtab aniqligi deb ataladi. Masshtab aniqligini quyidagi formula bo‘yicha ifodalash mumkin

t _ 0,1 _ M , (2.2) bu yerda M – plan masshtabining maxrajdagi soni.
Masalan, 1: 2000 masshtabning aniqligi t _ 0,1 _ 2000 _ 200 _{m } 0,20 _m ;
1:5000 masshtabda esa t _ 0,1 _ 5000 _ 0,50 _m . Ko‘ndalang masshtabda masshtab aniqligi eng kichik bo‘lagining yarmiga teng, ya’ni xy t  ^ (2.3)
2
Masalan, 1:2000 masshtabda a _ 40 _m , xy  0,40 , t  0,20 m ; 1: 5000

masshtabda esa a _100 m, xy _ 1 m, t _ 0,50 m bo‘ladi. (2.3) formula bo‘yicha hisoblangan turli sonli masshtablar aniqligi 2- jadvalda keltirilgan.

2 – jadval

Sonli masshtablar	Masshtab aniqligi, m	Sonli masshtablar	Masshtab aniqligi, m
1:500 1:1000 1:2000 1:5000	0,05 0,1 0,2 0,5	1:10000 1:25000 1:50 000 1:100 000	1,0 2,5 5,0 10,0

Masshtab aniqligi bo‘yicha kichraytirish darajasi M ni va plan masshtabini topish mumkin. Masalan, t  0,5 m bo‘lganda (2.3) formula


t 0,5
bo‘yicha   5000 bo‘ladi; shunga ko‘ra, plan masshtabi 1:5000
0,1 0,1mm bo‘ladi. Bundan tashqari, masshtab aniqligi ѐrdmida karta masshtabi bo‘yicha kartada tasvirlash mumkin bo‘lgan joy konturi va predmetlar o‘lchamini aniqlash, joydagi ob’ektlarni o‘ziga o‘xshatib planga tushirish uchun qanday masshtabni tanlab olishni ham bilish mumkin.