Andijon davlat universiteti maktabgacha pedagogika kafedrasi maktabgacha pedagogika

Shaxs kamolotining muhim me’zoni.

Tarbiya tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o‘rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsad­ga yo‘naltirilgan hamkorlik jarayonidir. Tarbiyaning maqsadi har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirishdan iborat. Tarbiya mazmuni deganda, qo‘yilgan maqsad va vazifalar bilan bog‘liqlikda tarbiyalanuvchilarning egallashi lozim bo‘lgan bilim, malaka, shaxs sifati va harakteri, xulq-atvor tizimi tushuniladi.

Tarbiyaning umumiy vazifalariga quyidagilar kiradi:

– tarbiyalanuvchilarning maqsadga yo‘naltirilgan rivojlanishi hamda ularning qator ehtiyojlarini qondirish uchun shart-sharoit yaratish;

– jamiyat rivoji uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy madaniyatga mos yetarlicha hajmdagi “inson kapitali”ni tayyorlash;

– madaniyatlarni uzatib turish orqali ijtimoiy hayotning barqarorligini ta’minlash;
– ma’lum jins yoshi va ijtimoiy-kasbiy guruhlarning qiziqishlarini hisobga olgan holda ijtimoiy munosabatlar doirasida jamiyat a’zolarining harakatini tartibga solish.
Tarbiya jarayoni – tarbiyaviy ishlar, tadbirlarning doimiy harakatdagi zanjiridan iborat. Tarbiyaviy tadbirlar turli xil moddiy va ma’naviy ehtiyojlarga javob beruvchi, tarbiyaviy maqsadlarning yagona majmuasiga bo‘ysundirilgan, bir-biri bilan o‘zaro hamkorlik qiluv­chi, o‘zida bir butun ta’limni ko‘zda tutgan tarbiyaviy ta’sir majmuidir. Tadbirlar, tarbiyaviy ishlar tarbiya jarayonining bir bo‘lagidir. Tarbiyaviy ish tarbiyalanuvchilarning muayyan faoliyatini tashkil etuvchi va amalga oshiruvchi shakldir. Uning asosiy xususiyati – zaruriylik, foydalilik va tatbiq etish imkoniyatidan iborat.

Tarbiya jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilarda yorqin namoyon bo‘ladi:

– maqsadga yo‘naltirilganlik. Tarbiya jarayoni – natijasi jamiyat uchun foydali shaxsni shakllantirishga qaratilgan maxsus tashkil etiluvchi, boshqariluvchi va nazorat qilinuvchi tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning birgalikdagi faoliyati. Boshqacha aytganda, mazkur jarayon qo‘yilgan maqsadga erishishga yo‘naltirilgan tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning o‘za­ro hamkorligidir;

– ko‘p qirrali jarayon. Tarbiya jarayoni ko‘p­lab obyektiv va subyektiv omillarga bog‘liq. Subyektiv omillar bolaning ichki ehtiyojlari bilan bog‘liq bo‘lsa, obyektiv omillar tarbiyaviy vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishga yordam beradigan bola yashaydigan muhit sharoitlari bilan tavsiflanadi;

– uzoq muddat davom etish. Pedagogikada tarkib topgan qonuniyatga ko‘ra tarbiya jarayoni inson tug‘ilganidan boshlab umrining oxirigacha davom etadi;

– uzluksizlik. Tarbiya – tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning izchil, tizimli o‘zaro harakati jarayoni. Qo‘yilgan maqsadga erishish u­chun tarbiyaviy ishlar tizimli yo‘lga qo‘yilishi lozim;

– yaxlitlik. Ya’ni tarbiya jarayoni maqsad, vazifa, mazmun, shakl, metod va vositalarining birligi. Bolani tarbiyalash jarayoni yaxlit tavsifga ega bo‘lganligi bois tarbiyaviy ta’sirning ham to‘laqonli bo‘lishiga erishish lozim;

– variativlik. Tarbiya jarayoni xilma-xil ko‘­rinishda amalga oshirilib, mazkur holatda tarbiyalanuvchilarning individual rivojlanishidagi o‘ziga xosliklar, tarbiyaviy jarayonga munosabati, ijtimoiy tajribalari alohida ahamiyat kasb etadi;

– natijalarning oldindan aniqlanmasligi. Tar­biya jarayonining murakkabligi shundaki, mazkur jarayon o‘z mahsulini yillar davomida ko‘rsatadi. Kutilgan natijaga erishish ham tarbiyachining kasbiy mahoratiga, ham tarbiyalanuvchining shaxsiy faolligiga bevosita bog‘­liq­dir;
– o‘zaro ta’sir. Tarbiya jarayonining bori­shi ikki yo‘nalishda amalga oshadi: tarbiyachi – tarbiyalanuvchi va tarbiyalanuvchi – tarbiya­chi.

Tarbiya qonuniyatlari bu bir tomondan, ijtimoiy hodisa sifatida tarbiyaning xususiyatlari bo‘lsa, ikkinchi tomondan shaxsning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan barqaror aloqalardir.

Tarbiya jarayonining quyidagi umumiy qonuniyatlari mavjud:

– ijtimoiy muhitning obyektiv va subyektiv omillariga bog‘liqligi. Obyektiv omillar tarbiyani tashkil etish shart-sharoitlari, moddiy-texnik, ijtimoiy, madaniy, sanitar-gigiyenik vositalar orqali yuzaga chiqsa, subyektiv omillarga tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar, ularning o‘zaro birgalikdagi harakati, murakkab aloqalar, psixologik muhit va boshqalarni kiritish mumkin;

– tarbiyaning shaxs rivojlanishi bilan birligi va o‘zaro bog‘liqligi. Tarbiya jarayoni bolalarning yosh davri rivojlanishi xususiyatlarini hisobga olgan holda tashkil etilishi; qo‘yilgan maqsad, vazifalar bolalarning yosh xususiyatlariga to‘liq mos kelishi lozim;

– faoliyat va munosabatni e’tirof etish shaxsning ijtimoiy qimmatli fazilatlarini shakllantirishning negizi va asosiy manbai hisoblanadi. Tarbiyalanuvchilarni faoliyatga jalb etish orqali ularda mavjud jarayonga nisbatan munosabatni aniq baholay olish mumkin. O‘z navbatida munosabat bildira olish tarbiyalanuvchining faoliyatga tayyorligini ko‘rsatadi;

– tarbiyalanuvchilarning o‘zaro tarbiyaviy ta’siri, o‘zaro munosabatlari hamda faoliyati o‘rtasidagi bog‘lanish. Tarbiyalanuvchilarning bir-birlariga o‘zaro ta’sir etishlari va mazkur imkoniyatdan oqilona foydalana olishlari tarbiya jarayonining ta’sirini kuchaytiradi. Ular orasidagi munosabatlarning barqarorligi, birgalikdagi faoliyati natijasida jamoaviylik, o‘zaro ishonch, mehribonlik, bir-birlari uchun qayg‘ura olish, hamdardlik, bag‘rikenglik kabi fazilatlar qaror topadi;

– tarbiya va o‘zini o‘zi tarbiyalashning intensivligi. O‘z-o‘zini tarbiyalash bu shaxsning o‘zini, shaxsiy sifatlarini takomillashtiri­shidir. Bunday tarbiyalash tarbiyalanuvchiga o‘z imkoniyatlarini to‘g‘ri baholay olish, o‘zidagi ijobiy va salbiy jihatlarni aniqlash imkonini beradi;

– tarbiyalanuvchining “ichki olami”ga ta’­sir etishning intensivligi. Tarbiyalanuvchining ichki olami deganda motiv, ehtiyoj, emotsiya, intellekt kabilarning birligi tushuniladi;

– tarbiyalanuvchilarda verbal va sensomotor jarayonlarning rivojlanish darajasi va pedagogik ta’sirni hisobga olish. Hamma vaqt ham bolaning aqliy rivojlanishi uning verbal nutqi va harakatga doir sensomotor ko‘rsatkichlariga mos kelavermaydi. Nazariy bilimlarga oson va erkin tayanuvchi bolalar uchun ba’zan elementar amaliy harakatlar, sohada mehnat faoliyatiga doir operatsiyalarni, jismoniy mashqlarni bajarish qiyin va murakkablik qiladi. Shuning uchun tarbiyalanuvchilarda verbal va sensomotor jarayonlarning rivojlanish dinamikasi bilan pedagogik ta’sirning uyg‘unligiga erishish lozim.