Andijon davlat universiteti maktabgacha pedagogika kafedrasi maktabgacha pedagogika

1-2 yoshli bolalar bilan uynaladigan uyin turlari: «Barmokka-barmok», «o’oz-g’oz», «o’oz tursin», «Bup-bup», «Toy-toy», «Poezd», «Achom-achom» uyinlari, gudak endi bir-ikki kadam tashlashni urganayotgan vaktda gavdasini tug’ri tutishga yordam beradigan uyinlar hisoblanadi.

3-4 yoshli bolalar bilan uynaladigan uyin turlari: «Ot uyin», «Kesak kuydi», «Kuz boylagich», «CHoriy chambar», «Avvalakam», «Tayok irg’itish», «Јulok chuzish», «CHitti gul», «Xolam mehmonga keldi», «Uchdi-uchdi».

4-5 yoshli bolalar bilan uynaladigan uyin turlari: «CHir aylanma», «CHillak», «Tortishmachok», «Lafta», «Dor uyin», «Kupkari», «Berkinmachok», «Jami», «CHertan devor gir-gir aylan».

Katta yoshdagi bolalar uchun uyinlar «CHavandozlar», «Doiraga tort», «Duppi yashirma», «Sapalak», «Besh tosh», «Ok terak-mi kuk terak». Bu uyinlar orkali bolalarda chakkonlik, uz-uzini boshkara olish va uziga ishonch tarbiyalanadi, kat’iyatlilik kunikmalari shakllanadi, fikrlashga urgatilib boriladi, topkirlik kobiliyatlari rivojlanadi, hozirjavob bulishga tayyorlanib boriladi.

Xalk harakatli uyinlarini tashkil etish va bolalarga urgatishda kuyidagi koidalarga rioya kilish zarur.

1. 
   Bolani ruhiy jihatdan uyinga tayyorlash.
   
2. 
   ¤yin jarayonida bolalarning jismoniy tayyorgarligi va yosh xususiyatlariga e’tibor berish.
   
3. 
   Ґar bir uyinning pedagogik tomonlarini nazardan kochirmaslik.
   
4. 
   ¤yinlarni ijtimoiy-foydali mehnat bilan bog’lagan holda hayotga tatbik etish.
   
5. 
   ¤yin davomida uzaro munosabatlarni yanada mustahkamlash.
   
6. 
   Jamoa bulib birgalikda harakat kilish, jamoa manfaatiga hurmat va e’tiborli bulish.
   

Milliy harakatli uyinlarning sport kurinishidagi turlaridan «Kurash», «CHavandozlar» bolalarda kuchli va chakkon, halol harakat kilish malakalarini orttiradi. ¤zbek xalkining ermak va ovutmachok uyinlaridan asosan bolaning ilk yosh davridan boshlab shug’ullanib boriladi. Bu uyinlar asosan kattalarning bevosita rahbarligida harakat va suzlarning uyg’unlashuvi bilan uynatiladi. Masalan, «Barmoklar», «Sichkon-sichkon» uyinlari orkali bolalarda xushchakchaklik kayfiyatlari hosil kilinib tasavvurlari usib boradi. Xalkimizda «Bolaning ilonni changallaydigan davri» degan ibora bor. Bu xikmat bola xali kurkish hissini bilmaydigan davrida, ya’ni yaxshi-yomonni ajrata olmaydigan vaktida kullaniladi. Xuddi shu davrda «Sichkon-sichkon» uyini kul keladi.

Ilk yoshdagi bolalar dastrumoldan yasalgan «sichkon»ning harakatlanishidan kattik zavklanib, kiykirib yayraydilar. «Sichkon»ni harakatlantiruvchi katta odam uning juda chakkonligini namoyish etishi kerak. Bu ovutmachok gudakka sichkon shakli va uning juda yugurdakligi tug’risida tasavvur hosil kilishga kumaklashadi. Ermak uyinlardan «Oymoma», «Bokka kirsam maylimi», «Alla», «Aji-aji», «Boylandi», «CHapakka-xo-chapakka» orkali bolalarni mulokotga urgatib boriladi. Bu jarayonda bolalarning eshitish, kurish, sezish, his kila olish kabi sensor holatlari faollashadi. Bolalarning nutk faolligini ustirish maksadida aytishma uyinlaridan keng foydalaniladi. Bunday uyinlarga «Boylandi», «Xolam keldi», «Mundi-mundi», «Bulbulim-bulbulim», «Kuz boylog’ich», «Ok sholi, kuk sholi», «Ada xormang» lar kiradi. Yana, xalkimizda azal-azaldan uynab kelinadigan suz uyinlaridan «Yarashtirgich»lar hali-hanuzgacha bolalar orasida «tinchlik – yarashuv» timsoli sifatida kullaniladi. Bu uyinlar bolalar tilidan ana shunday jaranglaydi:

Karimga berdim toychok,

U olavermadi har chok.

Toychog’imni kim olsa,

Men u bilan chin urtok.
Yalinchok-yalinmachok,

Pista puchok.

Јilichmi, tukmok, kirk yilgacha urtok,

Tukmok - tukson yilgacha urtok.
Bolalarning matematik tasavvurlarini ustirishga yordam beradigan uyin turiga «Sanamalar» kiradi. Bu uyin jarayonida bolalar she’riy satrlar orkali son-sanokdan topishmok tarzida foydalanib katnashadilar. Bunda bolalarning tasavvurlari, fikrlash doiralari kengayib, she’riy ohangda tug’ri javob kaytarishga urgatilib boriladi. Asosan bu uyinlar kuyidagicha jaranglaydi:

Dadamu-oyim,

Bor ikkita singlim.

Bahodir, Dildor,

Bog’chaga ketar,

Sanab kur chakkon,

Bizlar nechta jon.
¤zbek xalki nihoyatda suzga chechan, topkir bulib, uzining al-yoru-kushiklariga boydir. Bu fikrimizning isboti sifatida xalk orasida mashhur bulgan «Јikillamalar»dir. Bu suz uyinlarida sodir bulayotgan vokea-hodisalar, kechinmalar she’riy ohangda ijro etiladi. Masalan:

SHov-shov etadi arik,

Karim ekadi tarik.

Yoki:

Echki keladi ma’rab,

¤z egasiga karab.

Yukorida kursatib utilgan uyinlardan ertalab va kechki soatlarda keng foydalanish mumkin.