Андижон давлат университети кошидаги 3-сон академик лицей буйрукдан кучирма

Tuproqda moddalar almashinishi. 
Tuproq bilan boshqa tabiiy jismlar o'rtasida modda va 
energiya almashinuvi quyidagi asosiy shakllarda namoyon bo'ladi: 
I.Atmosfera > tuproq > o'simliklar tizimida ko'p tomonlama gazlar, namlik va
qattiq zarralar almashinuvi (^ >•): 
II.Tuproq > grunt tizimida gazlar bilan suv va suvda erigan moddalarning ikki tomonlama 
almashinuvi(^iziz±); 
III.Quyosh > o'simlik > tuproq radiatsiyalarining almashinuvi (^ >•): 
IV.Atmosfera > o'simlik > tuproq > grunt tizimida ko'p tomonlama issiqlik energiyasi almashinuvi (^ 
>•). 
V.Tuproq > yuksak o'simliklar tizimida ko'p moddalar, nitrat birikmalari, karbonat angidrid va 
kislorodning almashinu- 
Shundan yaqqol ko'rinib turibdiki, tuproqdagi besh xil aylanma harakatning to'rt xili biologik 
jarayonlar aylanma harakatiga egadir. 
Tabiatda tuproq bilan organizmlar o'rtasida moddalarning biologik aylanishi bilan birga, 
moddalarning geologik (yoki katta) aylanib yurishi 
deb ataluvchi jarayon ham sodir bo'lib, u 
tuproqdagi ozuqa elementlarining erib, ularni suv oqimi orqali daryolar, dengizlar va okeanlarga olib 
ketilishi hamda turli cho'kindi tog' jinslarining parchalanib, yemirilib shu jarayonga yetkazilishidan 
iboratdir. Natijada ming va million yillar davomida okeanlarning tagida cho'kindi jinslarning qalin 
qatlamlari hosil bo'ladi. Keyinchalik tektonik jarayon va dengiz regressiyalari natijasida bu tog' 
jinslari yuzaga chiqib qolishi, unda yangidan kontinental nurash jarayoni ro'y berib, undagi ozuqa 
elementlaridan o'simliklar yana foydalanishi ham mumkin. Shunday qilib, tuproq tabiatning boshqa 
komponent-lari va elementlari bilan doim o'zaro aloqada bo'ladi va moddalarning umumiy aylanib 
yurishida muhim ahamiyat kasb etadi. Tuproqning tabiiy komponentlarga ta'siri nihoyatda xilma-
xildir. 
Tuproq - tabiiy landshaftning oynasi, unda tabiatning barcha xil o'zaro ta'sir va aloqalari go'yo 
bir markazga jamlangandek aks etgan. Binobarin, tuproq turli landshaftlarning juda ko'p 
xususiyatlarini o'zida mujassamlashtirgan. Eng muhimi shuki, tuproq yerdagi organik hayotning 
manbai, ayni vaqtda o'zi ham organik hayotning mahsuli bo'lib, u bilan o'zaro uzviy aloqadadir. 
Tuproqning inson va hayvonlar uchun yana bir ahamiyati, uning tarkibidagi mikroelementlarning 
tirik organizmlar tarkibiga o'tishidir. Demak, tuproqning kimyoviy tarkibi o'simliklar va hayvonlar 
orqali insonga o'tadi, uning sog'lig'iga ta'sir ko'rsatadi. 
Tuproqning o'z-o'zidan tozalanishi, uning muhim sanitariya-gigiyena va meditsina ahamiyatiga ega 
ekanligini ko'rsatadi. U turli tarkibga ega bo'lgan ko'plab mikroorganizmlarning hayot muhitidir. 
Ma'lumki, ayrim infeksion va parazit organizmlar hayoti ma'lum bir hudud bilan bog'liqdir. U joylar 

---

78 
kasallik qo'zg'atuvchi, mikroorganizmlar uchun qulay tabiiy muhit va ayrim hollarda kasallik 
o'chog'idir. 
Nihoyat, Yer sharining tuproq qatlami, avvalo uning mikrodunyosi, tabiatdagi iflos 
moddalarni biologik yo'l bilan o'ziga singdiruvchi (absorbent), tozalovchi nurifikator va 
neytralizatsiyalovchi, quruqlikdagi har qanday organik moddalar qoldiqlarini minerallashtiruvchi 
muhitdir. Shunday qilib, tuproqning biologik o'zini-o'zi tozalash xususiyati, sayyoramizdagi 
moddalar aylanib yurishidek ajoyib universal jarayonning muhim elementidir. 
Tuproq quruqlik yuzasining qariyb hammasi (hozirgi muzliklar, doimiy qorlar, qumli 
maydonlar, qoyalar, toshli sochilmalar, shag'altoshli va qumli plyajlar, vulqon, ko'llar ishg'ol qilgan 
joylardan tashqari)ni qoplab yotadi. 
Sayyoramizning tuproq zaxiralari maydoni jihatidan ham, sifatiga ko'ra ham cheklangandir. 
Quruqlikning salkam 70% maydoni issiq yoki namlik yetishmasligi, dehqonchilik uchun qulay 
emasligi sababli tuproq holatini yaxshilash, turli
melioratsiya tadbirlari qo'llashni talab qiladi.