Андижон давлат университети кошидаги 3-сон академик лицей буйрукдан кучирма

Suv eroziyasi oqim xarakteriga 
ko'ra, tuproq yuza eroziyasi va o'zanli eroziyaga bo'linadi. 
Yuza eroziyada suv o'zan hosil qilmaydi, tuproqning yuza qatlami asta-sekin yoppasiga (yuza 
bo'ylab) yuvib ketiladi. Qiyaligi katta bo'lgan yerlarda sodir bo'ladigan o'zanli eroziya ko'pincha 
jarlar hosil qiladi. Suv o'zan hosil qilib oqqanda tuproq kesimining yuqori qatlamlaridagina emas, 
balki uning tagidagi tog' jinslarini ham o'yib ketadi. O'zanli oqim chuqurligi o'nlab metr bo'lgan 
jarlarning hosil bo'lishiga olib keladi. 
Keyingi vaqtlarda sug'oriladigan joylarda irrigatsiya keng rivojlanmoqda. Buning natijasida 
irrigatsiya eroziyasi 
vujudga keldi. U yerlarni noto'g'ri sug'orish va dalalarga suvni ko'p hamda katta 
oqim bilan berish natijasida hosil bo'ladi. Bu eroziya yerlarning qiyaligi 1,5-2° ga yetganda paydo 
bo'la boshlaydi. Qiyalik ortib ketgan sari tuproqning irrigatsiya eroziyasi kuchayadi. 
Shamol eroziyasi yoki deflyatsiya 
deb tuproq qatlami va uning mayda quruq 
zarrachalarining shamol uchirib ketishiga aytiladi. Masalan, 1928-yil aprel oyining oxirlarida 
Rossiyaning janubi, Ukrainadagi kuchli chang-bo'ron oqibatida 15 mln. t dan ortiq tuproq havoga 
ko'tarilgan va Polsha hamda Ruminiya hududiga borib tushgan. 1960-yili Ukraina va Shimoliy 
Kavkazda ko'tarilgan chang-bo'ron tuproqning 7-10 sm qalinlikdagi qatlamini uchirib ketgan. Ana 
shu tuproq zarralari dala ihota o'rmon polosalari va boshqa to'siqlar yonida balandligi 2 m va eni 50 
m keladigan uyumlarni hosil qilgan. 
Turkistonda shamol eroziyasi qumli yerlarda, yer yuzasidagi tabiiy o'simlik
qoplamiga putur yetgan joylarda ro'y beradi. 

---

79 
Chunonchi, saksovul va boshqa butalar o'tin uchun kesib yuborilgan joylarda, qumli yerlarda, 
yer kovlanganda, dag'al xashaklar (yantoq, sho'ra) ketmon yordamida chopib olinganda va boshqa 
hollarda paydo bo'ladi. 
Turkistonning ancha kuchli shamollari doimiy esib turadigan ba'zi bir tumanlarda, asosan 
Hovos, Yangiyer va Angor atroflarida ham shamol eroziyasi kuzatiladi. Bu yerlarda doimiy shamol 
eroziyasi oqibatida ekinlar uchun kam yaroqli bo'lgan chag'ir toshli, shag'alli zamin ochilib qolgan. 
A.G. Gael hisoblariga ko'ra, shamol eroziyasidan har yili o'rta hisobda 5-6 mln. ga yer zarar 
ko'radi, jumladan, 0,5-1,5 mln. gektargacha bo'lgan yerlar umuman nobud bo'ladi. Shunday qilib, 
tuproq eroziyasi - tuproqning yuza, eng hosildor qatlamining yomg'ir, sel va boshqa suv oqimlari 
bilan yuvilib ketishi yoki shamol kuchi bilan bir joydan ikkinchi joyga uchirib ketish jarayonidir. 
Buning natijasida tuproqning eng hosildor qatlami yo'qoladi. 
Tuproq eroziyasi juda sekin o'tadigan jarayondir. Masalan, o'rmon atroflari tuprog'ining 20 sm 
qalinlikdagi yuzasining yo'qolishi 174 ming yil ichida, o'tloqzorlarda 29 ming yil ichida yuzaga 
keladi. Almashtirib ekiladigan yerlarning 20 sm li yuza qatlami 100 yil, faqat jo'xori monokulturasi 
ekilgan yerda esa 15 yil ichida 20 sm li yuza qatlam tabiiy ravishda yo'qoladi. Shu qisqa vaqtda 
tuproq qatlamining yo'qolishi tuproq hosil bo'lish jarayonidan tezdir. 
Tuproq eroziyasi tufayli sayyoraning xo'jalik hisobidagi 1,6-2,0 mln. km
2
hosildor yerlarining 
1,4-1,6 mln. km
2
qisman buzilgan, unumdorligini yo'qotgan. Har yili eroziya tufayli 50-70 ming km
2
yer qishloq xo'jalik hisobidan chiqib ketadi. Bu foydalaniladigan yerlarning yiliga 3% i demakdir. 
Turli sabablarga ko'ra, Rossiya, MDHning 73% foydali yerlari, AQSh ning esa 75% ekin 
maydonlarining tuprog'i eroziyaga uchraydi. . Sobiq Ittifoqda tuproqni eroziyadan saqlash uchun 
yiliga 10-11 mlrd. so'm sarf qilingan. 
Dunyoning turli mamlakatlarida haydalgan yer yuzasining eroziyaga uchraganini baholash quyidagi 
jadvalda keltirilgan.