Андижон давлат университети кошидаги 3-сон академик лицей буйрукдан кучирма

 
Tuproq hayotiy muhitining ekologiyasi. 
Yer yuzidagi tuproq qatlamining asosini litosfera tashkil qiladi. Litosfera yerning tashqi qismi 
bo‘lib, u qobiq va yer mag‘zi (mantiya) ning yuqori qismidan tashkil topgan. Litosfera yer qarida 
bo‘lib o‘tadigan fizikaviy-kimyoviy jarayonlar mahsulidir. Yer qobig‘ining qalinligi 5 km dan 60 km 
ga yetadi. Kontinerntlarda bu qalinlik 40-50 km ni tashkil qiladi. Dengiz va okeanlarda esa 6-10 km.
Asosiy tuproq xosil qiluvchi omillar (iqlim va o‘simliklar) yer yuzida mintaqalar va 
mintaqalar bo‘yicha taqsimlanganligi tufayli tuproq ham mintaqal taqsimlanish xususiyatiga ega. 
Hozirgi vaqtda yerning tuproq qatlami bioiqlim mintaqalari va tuproq geohimik birliklar-dalalar, 
yerlar kabi o‘lcham bilan aniqlanadi.
Tuproq-iqlim (yoki tuproq bioiqlim) mintaqasi – tuproq mintaqalari va tuproqning vertikal 
tuzilishi birligi bo‘lib, u yerda radiatsion termik sharoitlar ularning tuproq xosil bo‘lishi va 
o‘simliklarning rivojlanishiga ta‘sir qilish xususiyatlari tushuniladi. Shimoliy va janubiy yarim 
hsarlarda iqlimning harorat xususiyatiga qarab kengliklar bo‘yicha quyidagi tuproq-bioiqlim 
mintaqalariga ajratiladi: Qutiblar, boreal, subboreal, subtropik va tropik mintaqalar. Har bir mintaqa 
uchun qator tuproq xillari xos bo‘lib, ular boshqa xududlarda uchramaydi.
Tuproq xili (tipi), tuproq klassifiqatsiyasining asosiy taksonomik birligi, tuproqshunoslikning 
genetik asosi xisoblanadi. Tuproq turlari o‘z navbatida kattaroq taksanomik birlikka –tuproqlar 
oilasiga birlashtiriladi. Tuproqlar oilalari o‘z navbatida yana ham kattaroq taksanomik birlik-tuproq 
generatsiyasiga birlashadi. Tuproq generatsiyalari (ya‘ni tuproqning yuzaga kelishi) esa yana ham 
katta taksanomik birlik-tuproq geoximik assotsiatsiyasiga birlashadi. Bu birlik asosida tuproq asosini 
tashkil qiluvchi organiz va mineral moddalarning bir-birlari bilan umumiy bog‘liqligi, bir-birlariga 
ta‘siri turadi.
Tuproq qoplami mustaqil yer qobig‘I (pedosfera) dan iborat. Tuproq, o‘simliklar, hayvonlar 
va mikroorganizmlarning tog‘ jinslari ustida iqlim bilan hamjihatlikda xosil qilgan maxsulotidir. 
V.I.Vernardskiyning ta‘rifi bo‘yicha, tuproq biokos jism (tana), u bir xil vaqtning o‘zida ham tirik, 
ham o‘lik (neorganik) moddalar-suv, havo va organik qoldiqlardan tashkil topgan bo‘ladi. 
Tuproqning eng katta xislati uning xosildorligidir, ya‘ni o‘simlilarga organik moddalarni 
ko‘p to‘plash sharoitini ta‘minlaydi. Tuproqning xosildorligi, uning hamma ijobiy xislatlari o‘simlik 
ildizlari atrofida optimal ekologik sharoit yaratilishidandir (mineral va organik moddalar, namlik, 
harorat, havo). Tuproqning hamma fizikaviy va kimyoviy xususiyatlari yig‘indisi va ularni tirik 
organizmlarga ta‘sir qilishi edafik omillarga kiradi. Ular tuproq bilan bog‘langan organizmlar uchun 
muhim ahamiyatga egadir. Tuproq qoplami doim tabiatning tabiiy kuchlari ta‘sirida yuviladi, 
parchalanadi 
yemiriladi 
va 
hosil 
bo‘ladi.
Biosfera va neorganik dunyo o‘rtasidagi tiriklik uchun, organizmlarning hayot faoliyatiga zarur 
bo‘lgan mineral moddalar almashib turishi tuproqda yuzaga keladi. Barglar, shoxlar, o‘t-o‘simliklar, 
o‘lgan hayvonlar tuproqqa qaytadi u yerda chiqib o‘zlaridagi mineral moddalarni tuproqqa chiqaradi. 
Tuproq yuzasiga tushgan organik moddalar (o‘simlik va hayvonlar) qoldiqlari parchalanib tuproqni 
mineral hamda organik moddalar bilan boyitadi, ularning tuproqdagi miqdorining turg‘unligini 
ta‘minlaydi.