Anatomiya 2014. indd

Tomir o‘smalari. Xavfsiz tomir o‘smalari – angiomalar, 

ko‘pincha, kapillyarlardan tashkil topadi. Ular terida uchraydi va 

to‘q qizil dog‘lar ko‘rinishida bo‘ladi. Ularning ko‘pchiligi tug‘ma 

bo‘lib, aslida chin o‘smalar emas, balki tomirlar rivojlanishining 

buzilishi oqibati hisoblanadi. Ammo ko‘rinishi jihatdan va ko‘pin-

cha, gistologik tuzilishiga ko‘ra bunday angiomalar chin o‘smalar 

– angiomalardan farq qilmaydi.

Nekroz

Tirik organizmda to‘qimalarning o‘lishiga nekroz deyiladi. Bu 

tananing ayrim qismlarini, a’zolar yoki ular qismlarining, ay-

rim hujayralarning mahalliy o‘limidir. Nekroz deganda to‘qima-

lar hayot faoliyatining to‘la va qaytarib bo‘lmaydigan to‘xtashi 

tushuniladi. Tirik organizmda to‘qima elementlarining o‘lishi fa-

qat patologik hodisa emas. Tirik organizmda hujayralarning uz-

luksiz ravishda eskirishi va halokati ularning o‘rniga esa regene-

ratsiyalovchi yangi hujayralarning paydo bo‘lishi yuz beradi, bu 

fiziologik mikronekrozdir.

Tirik organizm ichida halok bo‘luvchi hujayralar asta-sekin 

eriy bosh laydi. Bu jarayonni autoliz – o‘z-o‘zini hazm qilish deb 

belgilanadi. Har qanday hujayralarning sitoplazmatik kiritmalari-

da – lizosomalarda autolizni ta’minlovchi fermentlar shakllanishi 

aniqlandi. Nekroz asosida moddalar almashinuvining jiddiy buzi-

lishlari bilan uning butunlay to‘xtashi tufayli to‘qimalarda qayta-

rib bo‘lmaydigan o‘zgarishlar yotadi. Ana shu sababli nekrozni dis-

---

53

trofik yoki nekrobiotik jarayonning oqibati deb hi soblash lozim. 

Nekrozlar markaziy yoki pereferik nerv tizimidagi nevro gen buzi-

lishlarga bog‘liq bo‘lishi mumkin.

Nekroz a’zoda tashqaridan kiritilgan kuchli yadro toksinlari, 

yallig‘ lanishda mikrob toksinlari, nur energiyasi, yuqori harorat, 

sovuq, kuchli kislotalar, ishqorlar ta’sirida paydo bo‘lishi mum-

kin. Nekroz sohasida namlikning yo‘qolishi, qurishi yoki aksin-

cha bo‘kishi va o‘lgan to‘qimalarning irishi yuz berishi mumkin. 

Nekrozda asosiy gistologik o‘zga rishlar, dastavval, hujayra yadro-

sida bo‘ladi. O‘lgan to‘qima asta-sekin yadrosiz to‘qimaga ayla-

nadi. Yadro erib ketadi – kariolizis yoki kichrayib zichlashadi va 

ancha to‘q rangga bo‘yaladi – piknoz, so‘ngra ayrim bo‘lakcha-

lar parchalanadi – karioreksis yuz beradi. O‘lgan to‘qimalarning 

autolizi natijasida nekrotiq detrit, ya’ni hujayra parchalanishining 

mahsulotlari – oqsil va yog‘ donachalaridan tashkil topgan, tar-

kibsiz donador massa qoladi. 

O‘lgan to‘qimalarning tashqi ko‘rinishi turli-tuman. Nekroz-

ning birnecha shakllari tafovut qilinadi. Quruq koagulyatsion 

nekroz – o‘lgan to‘qimada ivish, zichlanish va suv yo‘qotish-

ning rivojlanishi bilan xarakterlanadi. O‘lgan to‘qimalar, odatda, 

kulrang – sariq tusli qoramoyga yoki suzmasimon massaga o‘x-

shaydi.

Quruq nekrozga ayrim infeksion kasalliklarda ayniqsa ko‘proq 

ich terlamada uchraydigan mushaklarning qoramoysimon nekro-

zi va o‘lgan to‘qimalarning suzmaga o‘xshab maydalanadigan ka-

zeoz yoki suzmasimon jonsizlanish tipik misollar bo‘lib hisoblana-

di. Nekroz ning bu turi ko‘pincha, spetsifik yallig‘lanish o‘choqla-

rida – sil, zahm da uchratiladi.

Nam yoki kollikvatsion nekroz, nami ko‘p to‘qimalarda va 

o‘lgan soha qurimaydigan va suyuqlik bo‘lgan hollarda kuzatiladi. 

Ba’zan quruq nekroz sohasi ham suyuqlanadi.

Gangrena – o‘lishning shunday turidirki, bunda o‘lgan to‘qima-

lar tash qi muhitga yondashib kulrang-qo‘ng‘ir yoki qora tusga kira-

di. Nek roz qismining bunday rangga kirishi ularning qonga singishi 

va ularda gemo globinning parchalanishi tufayli yuz beradi. 

Quruq gangrena yoki mumifikatsiya – tananing yuza sathiga 

joy lash gan o‘lgan qism tashqi muhitga o‘z namligini berganda ri-

vojlanadi, quriydi va qattiq bo‘lib qoladi. Bunday gangrena sovuq 

olishidan so‘ng kuzatiladi. 

---

54

Nam, chirigan yoki septik gangrena – o‘lgan to‘qimaga kirib, 

parchalanishni, o‘lgan to‘qimalarning chirishini keltirib chiqa-

ruvchi mikroblarning tushishi bilan bog‘liq asoratdan iborat. 

Bunday gangrena, odatda, tashqi muhitdan osongina mikroblar 

tushadigan o‘lgan ichki a’zo lar – o‘pkalar, ichak, bachadonda 

rivojlanadi. 

Gangrenaning gazli yoki anaerob gangrena deb atalgan max-

sus turini chirigan gangrenadan farq qila bilish kerak. 

Gangrenaning boshqa bir turi yotoq yara hisoblanib bu uzoq 

vaqt bosilib yotgan joylarda hosil bo‘ladigan nekroz qismidir. 

Yotoq yaralar dumbada, dumg‘aza, kuraklar sohasidagi terida 

sillasi qurigan, yotib qolgan bemorlarning boshqa joylarida ham 

hosil bo‘ladi. Yotoq yaralar orqa miyaning shikastlanishida tro-

fik innervatsiyaning keskin buzilishi tufayli ayniqsa, tez va oson-

lik bilan rivojlanadi. Yotoq yaralarining oldini olish maqsadida 

og‘ir yotgan bemorlarni to‘g‘ri parvarish qilishning nechog‘lik 

ahamiyatli ekanligi ana shu bilan izoh lanadi.