Анъана ва инновациялар (XIX аср охири XX аср бошлари)



Download 7,56 Mb.
Pdf ko'rish
bet25/45
Sana26.03.2022
Hajmi7,56 Mb.
#511198
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   45
Bog'liq
Туркистонда тиббиёт анъана ва инновациялар

Ill 
БОБ
XIX АСР ОХИРИ - XX АСР БОШЛАРИДА
ДОРИШУНОСЛИК, САНАТОРИЯ ВА САНИТАРИЯ
3.1. Туркистонда анъанавий доришуносликдан
фойдаланиш масалалари
Урта Осиё доришунослиги узининг бой тарихига эга. Хдли 
кимёвий дори-дармонлар ишлаб чи^илмасидано^ ота-бобо- 
ларимиз куп йиллик тажрибалар асосида табиат неъматлари 
оркали дори-дармонлар тайёрлаб, турли хил касалликларни 
даволай олганлар. Абу Бакр ар-Розий ва Абу Али ибн Сино бу 
со^анинг етук намояндаларидир.
Доришунослик илми Абу Райхдн Берунийнинг «Ас-Сайда- 
на фит-тибб» («Табобатда доришунослик») китоби дунё юзини 
куриши билан жуда илдамлаб кетди. Асар Шар^ мамлакатла- 
ри, жумладан, Урта Осиёда доришунослик (фармакогнозия) 
тарихида алох,ида урин тутади. Асарнинг му^аддимасида Абу 
Райх,он Беруний бу фаннинг вазифалари ва унинг баъзи бир 
назарий масалаларига шу кадар кенг ва илмий жихдтдан тух- 
талиб утадики, бу нарса Абу Рай^он Берунийни Урта Осиёда 
фармакогнозия илмига асос солувчилардан бири деб *исоб- 
лашга имкон беради1.
Урта Осиё ерларининг минерал моддаларга ва турли-туман 
шифобахш усимликпарга бойлиги, айни^са, Туркистон улка-
'Ш арктабобати / Нашрга тайбрловчи, таржимон, ма^олалар ва шарх^ар муал- 
лифи )^амидулла ^икматуллаев. -Т ош кент: Хал^ мероси, 1994. - Б.288.
143


сида доришуносликнинг кенг ривожланишига замин булди. Бу 
ерлар купгина мураккаб дорилар тайёрлаш учун зарур булган 
шифобахш усимлик ва минераллар каби табиий ресурслар- 
га бой. Шунинг учун бу ерларга чет эл тадкикотчилари доимо 
кизикиб келганлар. XIX аср охири - XX аср бошларига келиб 
рус тадкикотчилари Туркистон улкасига турли экспедициялар 
уюштирганлар. Бу экспедициялар жараёнида улканинг табиа- 
ти, и
1
фими, а*олисини урганиш билан бир каторда мамлакат- 
нинг тиббий *олатини ва доришунослигини *ам кузатганлар. 
Улардан купчилиги улкадаги усимликларни йиллб гербарийлар 
*ам тайёрлаган. Айни^са, шифобахш саналувчи ва ма^аллий 
а*оли томонидан дори сифатида ^улланилувчи усимлик ва 
маъданлар катта кизи^иш билан кузатилган.
1857 йили Россия Фанлар академияси ковраксимонлар 
туридаги усимликларни урганиш ма^садида доктор Боршов 
бошчилигидаги экспедицияни Урта Осиё >;удудига юборади. 
Экспедиция натижасида доктор Боршов узи куриб кузатган шу 
турдаги усимликларни суратлари ва таърифи билан ёзиб бо- 
ради ва уни китоб *олида нашр килдиради.
Ундан сунг фармацевтика магистри Пальм турли газета ва 
журналларда чоп этилган маколалари оркали Туркистон улкаси- 
даги шифобахш усимликлар билан укувчиларни таништиради.
Т а н и ^и олим А.П.Федченко узининг Зарафшон во^асига 
килган сафарида 1000 га я^ин усимлик тури тугрисидаги маъ- 
лумотларни туплайди1. Шу билан бирга, у усимликларнинг тур­
ли хил ноёб ва шифобахш турларини *ам учратади, уларни 
йигиб коллекциялар яратади. Шунингдек, 1869 йилгача тупла- 
ган гербарийлари орасида арпабодиённинг нодир намуналари 
*ам учрайди. Таъкидлаб утиш жоизки, Туркистон улкасида уса- 
диган арпабодённинг сантонин (кадимда гижжаларга ^арши 
восита сифатида кенг кулланилган) моддасига бойлиги билан 
энг яхши нав дея тан олинади.
1 Липский В.И. Флора Средней Азии, Русского Туркестана и ханств Бухары и 
Хивы. - СПб., 1902.
144


Шунингдек, у Самарканд худудида гуляй шумтол, шунг (цве­
тоносный ясень) дарахтини кам учратади. Бу дарахтнинг уру- 
ги, пустлоти ва баргларидан турли хил дорилар тайёрланган. 
Пустлоти ва баргларидан нафас йуллари касалликларида, 
сийдик кайдовчи ва ич юмшатувчи сифатида, ярали касаллик- 
ларда малкам сифатида фойдаланилган. Усимликнинг кури- 
тиб олинадиган манна максулоти жакон бозорида юкори бако- 
ланган. Замонавий манбаларда кайд этилишича, бу максулот 
канд касалликларида шакар урнини босар экан.
Шунингдек, И.Краузе Урта Осиё буйлаб килган экспедиция- 
сида Туркистон флорасини чукур урганади. Айникса, улар ичи- 
да дори-дармон сифатида кулланилувчи шифобахш усимлик- 
ларни Россия улкаларига олиб келиб, бу ерларда етиштириш 
ва мамлакат иктисодиётига фойда келтириш буйича таклиф- 
ларини билдиради1.
Олим узининг шахсий кузатувлари асосида бир канча усим- 
ликларни урганади ва шифобахшларини ажратиб руйхат кила- 
ди. Унда кар бир усимликнинг узига хос хусусиятлари, кандай 
касалликларга даво булиши камда кулланилиши тугрисидаги 
кимматли маълумотларни келтириб утади.
Фаргона водийси кудудини урганган тадкикотчи ва шифокор 
В.И.Кушелевский эса бу ерда яшаб, макаллий халкнинг тиббий 
билимлари ва халктабобати анъаналарини урганади. Муаллиф 
шахсий кузатишлари натижасида халк орасида машкур булган 
доривор воситалар руйхатини тузади. Бунда асосан бозорлар- 
да харидоргир булган максулотлар асос килиб олинганини таъ- 
кидлайди. Китобда 17 та турли минераллардан ишланган дори 
воситалари камда дори тайёрлашда ишлатиладиган 105 та гиёк 
ва 10 га якин кайвон ва кашароттурларини номма-ном келтириб 
утади. Эътиборли томони шундаки, муаллиф кар бир максулот- 
нинг каердан келтирилиши ва нимага даво булиши, ундан дори 
тайёрлашда миедор даражаларига кам имкон кадар тухталади.
1 Краузе И. Заметки о медицинских и некоторых промышленых растениях в 
Средней Азии // Туркестанский сборник. Т.57. - С.262 - 272.
145


Маълумки, урганилаётган даврда усимликлардан дори та- 
йёрлаш билан ма^аллий табиблар шугулланганлар. Рус тад^и- 
котчиси Р.Пальм «Уша даврларда Туркистон улкаларида табо- 
бат ва доришунослик муллалар ва диний кишиларнинг кулида 
булган. Уларнинг орасида касалларни даволаш билан шугул- 
ланувчи ва дори тайёрлаб, уларни сотувчи махсус табиблар 
х,ам булган»1 деган фикрни келтиради. Диний кишилар дейи- 
лишига сабаб, уша даврларда *ар ким *ам *акикий табиб була 
олмас эди. Х,а^икий табиб булиб етишиш учун мадрасаларда 
у^иш зарур булган. Чунки, анъанавий тиббиётни урганиш учун 
таббий фанлар билан параллел равишда диний ва дунёвий 
фанларни мукаммал эгаллаш, дориларни тайёрлашда *амда 
касалликка ташхис куйиб, уни даволашда тиббиёт да^олари 
булмиш Закариё ар-Розий ва Ибн Сино асарларини мукаммал 
урганиб чи^ишлари талаб этилган. Уларни укиб-урганиш учун 
эса араб ва форс тилларини билиш керак булган. Шу билан 
бирга, дориларни тайёрлаш ва касалларни тутри даволаш учун 
диний билимлар, Куръон, )^адис *амда фи
1
р<, илмлари ургатил- 
ган. Негаки *алол ва *аром тушунчалари мусулмон оламида 
доимо биринчи уринда турган. Табиб кандай лолларда бемор- 
га *ашаротлар, судралиб юрувчилардан тайёрланган дори- 
лар бериши мумкинлиги, бемор огир а*волда булганда улиб 
^олмаслиги учун *аттоки динда ман этилган нарсалар билан 
*ам даволаши мумкин ёки мумкин эмаслиги каби масалаларни 
билиши лозим булган. Шунинг учун х,а^икий табиблар ^омусий 
олимлар каби барча билимларни мукаммал эгаллашлари за­
рур эди. Шу сабабли уша давр мадрасаларида тиббиёт фани 
х,ам талабаларга уцитилган.
Табиблар анъанавий доришунослик билан параллел ра­
вишда ру*ий даволаш йули билан *ам касалларни тузатган- 
лар. Масалан, турли хил туморларни та^иб юриш, уйга *ай­
1 Описание фармакопостических веществ встечающихся в Средний азии. Ма­
гистр фармации Р. Пальм из Ташкента // Туркестанский сборник. Т.53. 1871. -
С.227.
146


вон шохлари ёки шунга ухшаш нарсаларни осиб куйиш шулар 
жумласига кирган. Шунингдек, турли ирим-сиримлар, масалан, 
телки касаллигида ёши катта нуроний аёлга тептирса, касал 
тузалиб кетади, туфук вактида уша хонага сигир шохини куйиб 
куйса, тугрук осон кечади деб ишонганлар.
Аколига кулайлик тугдириш максадида макаллий табиблар 
мавжуд бозорларнинг расталарида узларига жой козирлаган- 
лар. В.Кушелевский табиблар бозорларда беморларни кабул 
килиб, уша ернинг узида дори тайёрлаб берганини кайд этади.1 
Мамлакатнинг бошка кудудларида х;ам табиблар бозорларда 
фаолият юритганликлари х,акида маьлумотлар учрайди. Х,ар 
бир табиб бир вактнинг узида кам дори тайёрловчи - фарма­
цевт, кам сотувчи вазифасини бажарган. Табиблар дориларни 
узлари тайёрлаб таркатишган, узок кудудларга эса атторлар 
ёрдамида етказилган.
Манбаларда келтирилишича, кар бир бозорда атторлар деб 
аталувчи шахслар булган. Уларнинг махсус расталари булиб, 
турли хил максулотлар, доривор воситалар, майда атторлик 
моллари, экин урутлари, бакколлик ва буёкчилик моллари, 
усимлик мойлари, кайвон ёглари, минераллар, TOf жисмлари, 
кашаротлар учраган2. Куп колларда макаллий аколи улардан 
доривор гиёклар ва маъданлар сураб келган. Улар узларининг 
куп йиллик тажрибалари асосида бу воситаларни касаллар- 
нинг шикоятига караб танлаб беришган. Атторлик касби куп 
колларда авлоддан-авлодга утган.
Таъкидлаганимиздек, дори воситалари бозорлардаги тур­
ли хил расталарда сотилган, баъзи катта шакарларда махсус 
омборхоналар булган. Уларда куп кажмдаги дори воситала­
ри сакланган. Бу турдаги омбор ёки дорихоналар бир-икки 
хонадан иборат булган. Уларнинг деворларида бир неча ка-
'Кушелевский В.И. Материалы для медицинской географии и санитарного опи­
сания Ферганской области. T.III. - Новый Маргелан, 1891.
2Огудин В.Л. Атторы-аптекари народной медицины мусульманского Востока // 
ЭО. 2001. №2.
147


тор к;илиб ипларга идишлар ёки винодан бушаган бутилка- 
лар илиб |фйиларди. Идишларнинг ярми нималар биландир 
тулдирилган, ярми буш колдирилиб, огзи маркам ёпилган ва 
ёзув ёпиштирилган. Деворларда тахтадан токчалар ёки ки- 
чик тахмонлар килинган. Уларнинг устида копчаларда ёки 
^огозга уралган *олда турли хил илдизлар, утлар, усимлик 
поялари, барглари, гуллари, урутлари, куритилган мевалар 
ва кукунлар озгина мивдордан солиб ^уйилган *олда турган. 
Яна бундай дорихоналарда Европа аптекаларидаги каби 
тахта кутилар *ам мавжуд булган. Бундан ташкари, дори 
тайёрлаш учун зарур идишлар: тунука идишлар, тахтадан 
*амда металдан килинган ^овончалар булган. Х,аттоки баъ- 
зи лабораторияларда улчовчи асбоб-ускуналар *ам мавжуд 
эди. Олтингугурт *амда тузли кислоталар билан ишлаш ва 
соч буяшга мулжалланган ёгларни тайёрлаш учун *ам мах- 
сус идишлар булган.
Купинча бу ерда доривор усимликпар шундайлигича ёки 
кукун *олида ё шакар билан кушилган *олда сотувга чи^арил- 
ган. Бундай дорихоналарнинг уртасида муллалар ерда утириб 
касални даволаганлар ёки дорилар тайёрлаганлар. Уларнинг 
атрофида араб ва форс тилларидаги доришуносликка оид ки- 
тоблар булган. Дорилар муллаларнинг тавсияси билан берил- 
ган ва нарх куйилган.
Рус тад^щотчилари берган маълумотга кура, ма*аллий та- 
библар табиий маъданларга ишлов бериш оркали *ам дори 
тайёрлаганлар. Булар аччик^ош, патрон селитраси, нашатир, 
сарик; ^ургошин оксиди, мис, сарик олтингугуртли мишяк, мис 
купороси, киноварь, курлэшинли шакар, рух купороси ва богща 
минерал моддалардир. Ма*аллий аколига руслар таништир- 
ган хинин (безгак дориси) ва сулема (зах,арли ок порошок, си- 
моб хлорид) моддалари х,ам учраган1.
10писание фармакопостических веществ, встечающихся в Средний Азии. Ма­
гистр фармации Р. Палый из Ташкента // Туркестанский сборник. Т.53. 1871. -
С.227.
148


Макаллий табиблар томонидан захм касаллиги ва ярали 
касалликларни симобли дори воситалари билан, кичима ка- 
салликпарини эса олтингугуртли суртма дорилар билан да- 
волаш кенг йулга куйилган. Бу даврда табиблар олтингугурт 
ва азотдан узлари ишкорлар тайёрлай олганлар1. Шунингдек, 
табиблар асалари муми, тош мум ва тог мумидан фойдаланиб 
даволовчи малкам ва пластирлар кам тайёрлаганлар.1
2
Макаллий шифокорлар турли хил касалликларга турли хил 
дори воситаларини куллаганлар. Дорилар турли хил утлардан, 
барглардан, илдизлардан, минераллардан, куритилган х;аша- 
ротлардан, судралиб юрувчилардан ва курт-кумурскалардан 
иборат булган. Улар бу максулотлардан турли хил ичимлик- 
лар, доривор дамламалар, юмалокпанган дорилар, суртма до­
рилар, мал*амлар тайёрлашган.
Дори тайёрлашда нафакат мевали дарахтларнинг меваси
балки новдаси, барглари, данагидан кам фойдаланилган. Ма- 
салан, анжир меваси жигар, талок, упка шамоллашида ишла- 
тилган. Анжир меваси ва кокисидан тайёрланган дамлама йу- 
тални тухтатишда, балгам кучиришда ёрдам берган.
Анор меваси кон тозаловчи восита кисобланган. Анор пуст- 
логи, мева пусти ва усимлик гули истиско (водянка), кутир, йу- 
тал, ичбуруг касалликларида кулланилган. Ундан тайёрланган 
кайнатма огиз бушлигининг яллигланишига даво булган. Нок 
мевасидан куритилган колда йутални даволашда фойдала­
нилган. Ундан тайёрланган кайнатма сийдик йулидаги тошлар- 
ни кайдовчи восита сифатида тавсия этилган. Чилон жийда 
кокиси дамлама сифатида кон босими кутарилишига карши ва 
ошкозон-ичак касалликларида кенг кулланилган.
10 способах врачевания у туземцевъ Туркестанского края. Туркестанский сбор­
ник. Т.60. - С.478 - 479.
2 Описание фармакопостических веществ встечающихся в Средний Азии. Ма­
гистр фармации Р. Пальм из Ташкента // Туркестанский сборник. Т.53. 1871. — 
С.227.
149


Ёнгок дарахти х;ам жуда фойдали х;исобланиб, у уша давр- 
ларда кам куп етиштирилган, ёввойи тарзда х;ам куп усган. 
Унинг баргидан то магзигача фойдали кисобланган. Унинг 
барглари ширинча (болалар касаллиги) ва сарик касаллигида 
ишлатилган булса, ёнгокнингузидан ёг олиниб, тиббиётда кенг 
кулланилган. Бодомдан бодом шираси, бодом ёги, долган кис- 
мидан эса кукуни олинган. Буларнинг барчасидан тиббиётда 
кенг фойдаланилган. Олхури эса иштах,ани очувчи, ошкозон- 
ичак касалликпарида, кайнатмаси енгил сурги ва сийдик кай- 
довчи сифатида ишлатилган. Барглари йирингли яра ва жаро- 
катларга куйилган.
Кфвокдан тайёрланган кайнатма кукрак огриганда, КУРУК йу- 
талда тавсия этилган. Узи эса сарик касалда, буйрак, ковук, 
истиско касалликларида сийдик х,айдовчи омил сифатида бе- 
рилган. Дуланадан киши толикканда, акдий х,оргинликда, уй- 
кусизликда, юрак атрофида огрик пайдо булганда даво сифа­
тида фойдаланилган. Шунингдек халк; табобатида турп билан 
асал аралашмаси х,ар хил жарох,ат ва яраларга малх,ам кисоб- 
ланган. У шамоллашга карши, сийдик х;айдовчи, балгам кучи- 
рувчи, томок ва упка касалликларида кулланилган. Тут меваси 
иситмани кайтарувчи, к;он купайтирувчи, сийдик х,айдовчи во- 
сита сифатида берилган. Урик меваси юрак огриганда, хафа- 
кон касаллигида тавсия этилган. Урик магзи эса бошка дори- 
вор усимликлар билан бирга нафас йулларининг яллигланиш 
касалликларида, кук йуталда даво сифатида кулланилган.
Урта Осиёда усувчи барча мева ва усимликларни, шубх,а- 
сиз, доривор усимликлар руйхатига киритиш мумкин. Чунки 
улар витамин ва минералларга жуда бой. Табиат неъмати бул- 
миш бу усимликлар нафакат овкат, балки даво сифатида кам 
организмни мустаккамлашга ёрдам берган.
Дори-дармон тайёрлашда табиатда учрайдиган жуда куп 
гиёх^пардан х;ам фойдаланилган. Масалан, назла ут илдизидан 
тайёрланган дамлама тиш огригини колдиришда, огиз бушлиги 
касалликларида сулак ажратувчи восита сифатида кулланил-
150


ган. Арпабодиён терлатувчи, онанинг кукрак сутини купайти- 
рувчи сифатида кулланилган. Шарк табиблари арпабодиён 
кайнатмасини тана карорати кутарилганда, сийдик ва ут аж- 
ралиши кийин булганда, мизож сусайганда, асабийлашганда, 
Корин дам булганда ичишни тавсия килганлар.
К^изилмия усимлигининг илдизи кам жуда фойдали ки- 
собланган. Табобатда илдиз кукун колида ва экстрат колида 
терлатувчи енгил сурги, нафас йули шамоллаши билан бог- 
лик булган касалликпарда, балгам кучирувчи, нафас кисиш- 
да ёрдам берувчи восита сифатида ишлатилган. Илдизининг 
кайнатмаси гушт ва кузикорин билан закарланиш колатлари- 
да ичирилган. К^изилмия организмни ёшартириш кобилиятига 
эгалиги билан кадрланган.1 Шу билан бирга, макаллий табиб- 
лар афюндан кам турли хил мураккаб дориларни тайёрлашда 
фойдаланганлар ва касалликпарни даволашда ичга кабул ки- 
лишга буюрганлар. Табиблар уни нашадан закарланганда, за- 
карли кайвонлар ва илонлар чакканда ишлатганлар. Гулининг 
кайнатмаси кизамик касаллигида берилган.
Мингдевона усимлиги эса огрик колдирувчи, кон тухтатув- 
чи восита сифатида кулланилган. Баргларидан сикиб олинган 
шарбатдан кулок, куз, тиш, бачадон огрикларида фойдаланил- 
ган. Кадимда мингдевона барглари экстракти саратон касал- 
лигини даволашда наф берган.
Гулхайри (алтей) усимлиги илдизидан, барги ва уруглари- 
дан тайёрланган дамлама билан йутал, кон тупуриш, зотилжам 
ва буйрак касалликлари даволанган. Игир (пахучка) усимлиги 
Корин огригида дамлама куринишида кулланилган. Кучни мус- 
таккамлаш учун кулинжон усимлиги кулланилган. Бошка дори­
ларни куюлтиришда лочин дона ва кунжут ё т ишлатилган. Ок- 
сасир (дягил) усимлигидан улат касаллигида фойдаланилган. 
Доришуносликда ок андиз усимлигининг илдизидан *зм жуда 
куп дорилар тайёрланган. Ундан йуталтирувчи, сийдик кайдов-
’ Набиев H., Шальнёв В., Ибро^имов А. Шифобахш неъматлар. 2-нашри. -Т о ш - 
кент: Ме*нат, 1989. - 192 б.
151


чи, иситма туширувчи ва гижжаларга фрши восита, шунингдек, 
нафас йуллари касалликларида фойдаланилган. Илдизининг 
фйнатмаси яра касалликларида кулланилган, барглари эса 
яраларнинг битишига ёрдам берган. Букщ касалликларида 
маржой усимлиги, кукрак касалликларида минг томир усим- 
лиги ^улланилган. Етмак усимлиги организмни муста^камлаш 
учун истеъмол флинган, *ар йили 6axiop фаслида бу усимлик 
илдизидан нишолда ширинлиги тайёрланган.
Зирк мевалари ич фтишида ва иштах;ани очиш учун дамлаб 
ичилган. У б у т м касалликларида, иситмада, мускуллар огри- 
гида, юрак ва ошфзон отрифарида флланилган.
Ёввойи х,олда усувчи усимликлардан ф риф з усимлигининг 
илдизи ва барглари ишлатилган. к;арифзнинг ёш илдизлари- 
да инулин моддаси ва эфир мойи мавжуд булиб, у терлатув- 
чи ва сийдик фйдовчи восита сифатида ишлатилган. Испагул 
(Semen Plantaginis) усимлигидан чанф ф и фндиришда фой­
даланилган. Богларда ва йул ёфларида куп учраган доривор 
фратомир усимлиги илдизи ва барглари огрик флдирувчи, йу- 
талга фрши восита ва шайтонлаш касаллигида кулланилган. 
Шунингдек, чипфн ярасида, куйганда ва илон чак;к;анда мал- 
х,ам сифатида куйилган.
Бундан ташфри, табиблар кундалик х;аётда овфтларга ку- 
шиб истеъмол флинувчи усимликларни х,ам дори сифатида 
буюрганлар. Масалан, седана сийдик фйдовчи, ел х,айдовчи, 
сафро фйдовчи, сурги воситаси ва гижжага к,арши восита си­
фатида овфтга кушиб истеъмол флинган. Долчин боища дори 
воситалари фришмаларига |фшилган, зира фйнатмаси бача- 
дон касалликларини даволашда, юрак безовталанишини тух- 
татишда, ел ва гижжа фйдовчи, овфт х,азмига ёрдам берувчи, 
терлатувчи восита сифатида флланилган. Кашнич дамлама 
сифатида фн босими касаллигини даволашда, йутални флди- 
ришда, гижжани фйдашда кенг флланилган.
Табиатнинг энг шифобахш неъмати булмиш асал купгина 
мураккаб дори воситаларини тайёрлашда ишлатилган. Асал
152


^ушилган дори воситалари махдллий а*оли уртасида жуда 
^адрланган ва у купгина касалликларга даво булган.
Шифокорлар К|ашгардан келтирилган турли хил дори воси- 
таларини жуда кадрлаганлар, чунки улар омма ишончини 
зонган эди. Айникса, иккита к,имматба*о дори жуда кадрланган 
булиб, бири ёш ва ю м ц щ булган морол (Сибирь бугуси) ёки 
изюбр (Шар^ий Сибирь бугуси) шохи, икинчиси женьшень ил- 
дизидир. Улар, хитойликларнинг к;араши буйича, х;аттоки улик- 
ни тирилтира олиш хусусиятига эга дори воситалари х;исоб- 
ланган.1 Ма^аллий а*оли аччик таъмли, уткир х;идли дорилар 
кучига купро^ ишонганлар.
Туркистон улкасида дорилар уч хил воситалардан тайёр- 
ланган:
1) махсус устирилувчи ва ёввойи тарзда усувчи доривор 
гиёх.пардан;
2) улкадаги минерал маъданлардан;
3) турли хил х,айвон аъзолари, судралиб юрувчилар ва х,а- 
шаротлардан.
Умуман олганда, Урта Осиё *удудида доривор воситалар 
жуда куп булиб, Р.Пальм ушбу воситаларни шартли равишда 
куйидаги турларга булган:
1. Техникада кулланиладиган кимёвий воситалар.
2. Ёглар.
3. Бальзамлар.
4. Дарахт ва усимлик ширалари.
5. Нефт ва смола.
6. Х,айвонот оламидан олинадиган дори воситалари.
7. Европа доришунослигига маълум булган воситалар.
8. Европа доришунослигидан олиб келинган воситалар2.
'Кушелевский В.И. Материалы для медицинской географии и санитарного опи­
сания Ферганской области. T.III. - Новый Маргелан, 1891.
2 Описание фармакопостических веществ встечающихся в Средний Азии. Ма­
гистр фармации Р. Пальм из Ташкента // Туркестанский сборник. Т.53. 1871. -
С.227.
153


XIX аср охири - XX аср бошларида доришунослик ривожига 
олдинги даврларда яшаб ижод этган табибларнинг колдирган 
асарлари цулёзмалари асос була олади. Бу даврда асосан 
етук олимлар Ибн Сино ва Абу Бакр Розий асарларидан кенг 
фойдаланганлар, шунинг учун улардан хаттотлар кайта-кайта 
нусхалар кучирганлар.
Масалан, 1852 йили котиб Мирза Убайд Термиздан ети- 
шиб чиккан табиб Мухаммад Маъсум ибн Саййид ат-Терми- 
зийнинг доришуносликка оид «Мужаррибот» («Тажрибадан 
утган дорилар») асарини кайта кучирган. Бу асар содда до- 
рилар, ^исман мураккаб дорилар тавсифи, уларни тайёрлаш 
усуллари ва *ар хил касалликларга карши куллаш масалала- 
рига багишланган.
XIX аср охири - XX аср бошларида куп кучирилган дори- 
шуносликга оид яна бир йирик асар Мухаммад ибн Фулод Та­
биб Самаркандийнинг «Зубдат аш-шифо» («Шифо каймоги») 
асаридир. Асар асосан икки кисмдан иборат. Биринчи цисми 
«Бушатадиган эликсир сифатида ичга ^абул киладиган дори­
лар ва бошкалар *акида» булса, иккинчи кисми «Суртилади- 
ган ва жарро*лик амалиётида кулланиладиган дорилар *аки- 
да»дир.
Доришуносликка оид асарлар асосан икки куринишда ёзил- 
ган булиб, булар содда дориларга багишланган асарлар ва му­
раккаб дориларга багишланган асарлардир. Содда дориларга 
багишланган асарларда асосан минераллар, усимликлар ва 
*айвонот оламидан олинадиган содда дориларнинг таърифи, 
таркиби ва кулланилиши ёритилган. Купинча дорилар руйхати 
араб алифбоси тартибида берилган.
Мураккаб дориларга багишланган асарлар урта асрларда 
акрабодин ёки кррабодин (кадимги грек тилида 

Download 7,56 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish