Анъана ва инновациялар (XIX аср охири XX аср бошлари)


  Туркистон тиббий ресурсларидан



Download 7,56 Mb.
Pdf ko'rish
bet28/45
Sana26.03.2022
Hajmi7,56 Mb.
#511198
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   45
Bog'liq
Туркистонда тиббиёт анъана ва инновациялар

3.2. 
Туркистон тиббий ресурсларидан
фойдаланишнинг илмий йулга куйилиши
Марказий Осиё халкпари кадимдан кул балчиги ва рапа, 
минерал сув ва куёш, шунингдек, бошка табиий воситалар 
ёрдамида даволаниб келган. Абу Али ибн Синонинг «Тиб ко-
1 Лечебные пункты Ферганы // Туркестанский сборник. Т.508. - С.201 - 202.
2 Камыш-курганские грязи (недалеко от Коканда) // Туркестанский сборник. 
Т.513. -С .8 1 - 8 3 .
160


нунлари»да улка халклари «курортлари», даволанишнинг асо- 
сини ташкил этувчи табиий воситалар ёрдамида даволаниш 
усуллари батафсил таърифлаб берилган.
XIX асрнинг 70-йилларида россиялик шифокорлар давола- 
нишда кулланиладиган минерал сувларни урганишга ало*ида 
эътибор карата бошлаганлар. Мисол учун, шифокор Куше- 
левский Жалолободдаги маидур Х^азрат Аюб суви, Педаудаги 
олтингугурт-иищорли булоклар ва Ахсикент шур куллари *аки- 
да маълумотлар бериб утган. Уша давр газеталаридан бири 
«Туркестанские ведомости» са*ифаларида шифокор Шиманс- 
кийнинг Чимён санитар станцияси ва П.П.Сакиричнинг )^азрат 
Аюб минерал було™ какидаги маколаси нашр килинган. Ши­
фокор Бунин бу жойларни илк бор 1878 йили куриб кетган ва 
бу буловда чумилишнинг беморларга шифобахш таъсири маъ- 
лум булганидан сунг у ерга яна ташриф буюрган.
Ахсикент шур кули Фаргона вилояти Наманган уездининг 
К,амишкургон кишлогида жойлашган. Кул 1 - 2 вершок (узун- 
лик улчови) туз билан копланган, куз ойларида у янада купай- 
ган ва 5 вершокка етган, кул майдони 310 гектардан ортикни 
ташкил этган. Архив манбаларида Ахсикент кули хакида ба­
тафсил маълумот берилган, хусусан, мах;аллий а*оли орасида 
кул маидур булган ва турли касалликлардан фориг килувчи
даволовчи кисобланган. Кул киргогида туз катламидан нарида 
беморлар учун ёгоч уйчалар курилган булиб, кулнинг узи чу- 
милиш учун 2 булимга ажратилган, аёллар ва эркаклар учун 
алокида ванналар куйилган1.
1912 - 1914 йилларда у ерда тиббий ёрдам курсатиш учун 
1 та шифокор ишлаган. Беморларга кулайлик яратиш учун кул 
олдида ошхона булган, турли таомларни белгиланган нархда 1
2
3
1 Сакирич П.П. Заметка о Хазрет-Аюбских минеральных источниках // Туркес­
танские ведомости. 1882. №30; Шиманский. Еще несколько слов о Чимганской 
санитарной станции //Туркестанские ведомости. 1886. №15.
2УзР МДА, И.19-фонд, 1-руйхат, 36346-иш, 4-варак.
3 Уша жойда, 25-варак.
161


таркатган. Беморларга ванна кабул килишда ёрдам берувчи 
хизматкорлар кам булган. 1915 йилнинг ноябрь ойида киш- 
ловда яшовчи бир шахе бу кулни ижарага беришпарини сураб 
мурожаат килган, бирок У рад жавобини олган, чунки бу ерда 
курорт куриш режаси мавжудлиги назарда тутилган.
Бу даврда мутахассислар беморларни даволашда даро- 
мад олиб келиши мумкин булган бошка кулларга х,ам эътибор 
каратишни бошлайди. Шунингдек, туз ва бошка минераллар- 
ни кайта ишлаб чикариш *ам назарда тутилган. Мисол учун, 
тог мух,андиси Г.Леонов туз-балчикли Тузкон кулини батафеил 
тасвирлаб беради х;амда Жиззах уезди Куктуба волостида жой- 
лашган бу кулдан даволанишда фойдаланишни тавсия кила- 
ди. Кдйд этилганидек, бу кул балчигидан Самарканд ва бошка 
жойлардан келган купчилик а*оли фойдаланган. Куллар улка 
тог-кон маъмуриятининг кушимча даромад манбаи *ам х,иеоб- 
ланиб, фойдаланиш учун бу ерлар кар йили 622 руб. кисобида 
ижарага берилган. Макаллий ах,оли 1 та ваннани 1,5 соатдан 3 
соатгача, баъзи колларда 2 та ваннани ижарага олган. Сув ос- 
тидаги ванналардан шундай фойдаланишган: балчикни каттик 
кум-лойли жойигача кавлаб чукурлик тайёрлашган, уни тузли 
эритма билан тулдиришган. Бемор унга ётиб олган ва уни томо- 
гигача балчик билан кумишган. Бош тепарок килиб куйилган1.
Тузкон кули какида бошка маълумотлар кам учрайди2. Ма- 
салан, Тузкон кули шифокор К.М.Афрамович томонидан ба­
тафеил ёритиб берилган. У Тузкон кули балчиги кимёвий тарки- 
бини Россия империясидаги шу турдаги даволаш масканлари 
билан киёслаган. Бундай таккослаш натижасида шифокор Туз-
1 Леонов Г. Соленые озера Самаркандской и Сырдарьинской областей // Сбор­
ник материалов для статистики Сырдарьинской области. - Ташкент. 1896. Т.5. -
С .1 6 6 - 167.
2 4 Леонов Г. Соленые озера Самаркандской и Сырдарьинской областей // 
Сборник материалов для статистики Сырдарьинской области. - Ташкент, 1896. 
Т 5. - С .166 — 167.
5 Туркестанские ведомости. 1888. №20; Маев H.A. // Русский Туркестан. Вып. 1, 
М., 1872; Афрамович K.M. Озеро Туз-кан // Справочная книжка Самаркандской 
области. Самарканд, 1896; Туркестанский курьер. 1908. №1587.
162


кон кули балчити узинингтаркиби жих;атидан Кримдаги Сакс ва 
Хожибек курортларига я^ин деган хулосага келган. Шунингдек, 
баъзи касалликпарда Тузкон кули концентратли тузли ванна- 
сининг терапевтик самараси >;ам юкори булган. Кул энг кучли 
ва самарали сувли куллар каторига кушилиб, Царкара (натрий 
хлор 24%) ва Устьянцевский (27%) кулидан кейинги уринни 
эгаллаган, Тузкон кулида ош тузи 16%1 га тенг булган. Мако- 
ла муаллифи у ерда уч кун булиб, кулнинг саломатлик учун 
фойдали эканига карамай, бу ерга одамлар нима сабабдан 
кам келишларини ани^лаб беради, кулнинг са>фода жойлаш- 
ганлиги, ичимлик суви, яшаш жойи, томорка, *айдалган ернинг 
йуклигини сабаб сифатида курсатади. Бундан таш^ари, кул 
а*оли пунктларидан узоеда булганлиги *ам унга борувчи киши- 
ларга нокулайлик тугдирган. Масалан, Жиззах ша^ри 60 км ва 
Ширкургон кишлоти 1 5 - 16 км масофада жойлашган, ичимлик 
суви олинган кудук суви эса 12 - 13 км масофада жойлашган. 
Шунга карамай, мазкур кулга ма^аллий а*оли *ам, руслар *ам 
келиб турган.
«Туркестанские ведомости» газетаси Тузкон кулига келади- 
ган а*оли сонини купайтириш максадида тадбиркорлар дукон, 
нонвойхона, кассобхона очса, ижарага утовлар курса яхши бу- 
лар эди деган таклиф билан чи^ади. Шу вактгача бундай тад- 
биркор топилмаганлиги сабабли кулнинг даволаш хусусиятла- 
ридан фойдаланиш йулга куйилмаганлиги танкид ^илинади. 
Макола муаллифи уз танкидини улка тог-кон маъмуриятига 
йуллаган, бу ишда *еч ^андай олга кадам ташламаганликда 
айблайди1
2. 1908 йилга келиб «Ташкентский курьер» газетаси 
Тузкон кулида курорт очилгани *акида хабар килади3.
XIX аср охирида Тошкент вилоятида *ам минерал булокпар 
мавжудлиги *а^идаги маълумотлар мутахассислар томонидан
1Афрамович К.М. Озеро Туз-кан //Справочная книжка Самаркандской области. 
Самарканд. 1896.- С . 9.
2М-ев. Тузкан //Туркестанские ведомости. 1906. №58.
Т аш кентский курьер. 1908. №1587.
163


кайд этилади. Жумладан, 1896 йил 28 июлда «Туркестанс­
кие ведомости» газетасида Тошкентдан 20 - 25 км узокликда 
И.И.Краузенинг бир-биридан узо^ булмаган масофада мине­
рал булокдар учокларини очганлиги *а^ида хабар ^илинади. 
Топилган було^ларнинг бири узидаги карбонат ангидрид мик- 
дори билан эътиборга сазовор булиб, суви жуда ёкимлилиги 
билан Ессентуки сувларини эслатишини таъкидлайди. Муал- 
лиф тадкщот натижалари беморларнинг узокка бормай даво- 
ланишига имкон беришига умид ^илган1.
Було^ суви Тошкент кимё лабораториясида1
2 Н.Б.Тейх3 томо- 
нидан тахдил ^илиниб, 1897 йили «Туркестанские ведомости» 
газетаси сахдфаларида Туркистон улкасининг иссик, ва совук сув- 
ли минералларга бой тузли булокдари хщида маълумотлар бе- 
рилади. Туркистоннинг барча вилоятларида минералга бой, шур, 
шифобахш балчи^ли булоклар куп, улар асосан ахдпи пунктлари- 
дан узокда булиб, тот йуллари оркдли бориладиган масканларда 
жойлашган эди4. Н.Б.Тейх томонидан Арасон-Було^, Жалолобод- 
Аюб, Аб-шифо, Гулча каби булокдар урганилган, уларнинг физик- 
кимёвий тадк;ик;отлари натижалари келтирилган5.
Касалликларни даволовчи дастлабки европача турдаги ку­
рорт Урта Осиёда Янги Мартилон ва Андижонда шифокор бу­
либ ишлаган И.Бунин томонидан Педауда (Кукон уезди) 1881
1 Туркестанские ведомости. 1896. №56. 1869 йилда ташкил этилган.
2Тейх Н.Б. Исторический очерк устройства Ташкентской химической лаборато­
рии и двадцатипятилетней ее деятельности // Сборник материалов для статистики 
Сырдарьинской области.-Таш кент. 1897. - С . 1 1 3 - 127. У Тошкентда 1869 йилдан 
1907 йилгача ишлаган.
3Из Ташкентской химической лаборатории // Туркестанские ведомости. 1874. 
№26, 28, 32, 38, 4 5 - 4 7 ; Анализ туркестанских минеральных источников //Туркес­
танские ведомости. 1880. №4; Вода минеральных источников урочища Педау // 
Туркестанские ведомости. 1881. №24; Сведения из химико-бактериологической 
лаборатории // Туркестанские ведомости. 1902. №68; В защиту Цуриковских род­
ников // Туркестанские ведомости. 1903. №40; Хазрет-Аюбские воды // Туркестанс­
кие ведомости. 1903. №44; Ташкентские колодцы // Туркестанские ведомости. 
1904. №34 и др.
4Успенский И.Д. Кара-Тюбинская санитарно-гигиеническая станция // Справоч­
ная книжка Самаркандской области. - Самарканд, 1896. - С.48.
5Уша ерда.
164


йили ташкил килинган. Мазкур курортни ташкил этиш учун 
И.Бунин давлатдан озрок субсидия олади, аммо асосий маб- 
лагни уз ^исобидан ишлатади. Педауда олтингугурт, ишкорли 
булокда 8 та ванна х;амда 28 кичик хонадан иборат 3 каркасли 
ёгоч уй курдиради. Касалхона *удудида 12 мингга якин турли 
дарахтлар экилади. Курорт 1883 йили И.Буниннинг улимига 
к;адар фаолият юритади. 1885 йили бу ерда Жалолобод-Аюб 
*арбий-санитар станцияси барпо килинади.
Ушбу жараёнда шифокор И.Д.Успенскийнинг ролини х;ам 
айтиб утиш лозим. У 1892 йили Кфра-Туба санитар-гигиеник 
станциясини ташкил килган ва уни бир неча йиллар бошщар- 
ган. Унинг фикрича, бу станция кпиматик даволаш самарадор- 
лиги буйича Кисловодск станциясидан кейин иккинчи уринда 
туради ва Россия империясининг бош^а станцияларидан ус- 
тундир1. Станция куйи лавозимдаги *арбийлар ва амалдор- 
ларни даволаш учун мулжалланган булиб, турли касаллик- 
ларни, яъни безгак, камконлик, цинга (милк касаллиги), лавша, 
сурункали упка касалликпарини даволаган. Масалан, 1895 
йили станцияга даволаниш учун 60% безгак билан касаллан- 
ганлар келишган2. Станцияда икки нафар шифокор ишлаган ва 
улар уз дорихоналарига эга булишган.
Биринчи жа*он уруши бошланганидан сунг Россия импе- 
рияси фу^аролари Германия ва Австрия-Венгрияда даволаш 
курсини утай олмасликпари сабабли ^укумат Россия империя- 
сида «даволаш жойлари»ни ташкил этиш масаласини кутарди. 
1914 йили Фаргона вилояти Ахсикент кулига икки нафар олим- 
дан ташкил этилган экспедиция завода, сувда, балчиеда ра­
дий борлигини ани^лаш учун жунатилди. Экспедиция катнаш- 
чиларидан бири А.П.Смирновнинг фикрича, Ахсикент кулида 
табиий эманатор борлиги аникланган, камдан-кам учрайдиган 
сунъий эманатор модда алмашинуви ва ревматизмни (бод) да- 
волашда асосий восита *исобланган. Уни урнатиш жуда ким-
1 Уша ерда. - С.52.
2П-ский. Курорт в Туркестане (Аксыкентские грязи )//Т В . 1914. №254.
165


матга тушган ва бундай эманатларда даволанишга тор доира- 
даги бойларнинггина курби етган, холос. Экспедиция аъзолари 
текширув натижасида купгина сабабларга кура бу ернинг му- 
ким курорт зонаси булишига асос борлигини аниклашган, яъни 
бу ерда кимёвий таркиби бой балчик ва тузли сувлар булган, 
ичимлик сувининг якинлиги кам даволанувчи кишиларга ку- 
лайлик тугдирарди1. 1915 йили Давлат ер-мулк департаменти 
томонидан бошкармага хат юборилиб, унда Россия империя- 
сида даволаш жойлари ташкил этиш ишига давлат даражаси- 
даги вазифа сифатида каралади. Шу сабабли Давлат ер-мулк 
департаменти жойлардаги мавжуд курортлар, кимиз-даволаш 
масканлари, климатик станциялар ва дала ковлилар х,акида, 
шунингдек, бундай даволаш масканлари ташкил этилиши мум- 
кин булган жойлар какида маълумот жунатишни сурайди, на- 
тижада Туркистон шифобахш булокпари руйхати кайта куриб 
чикилади. Мисол учун, Сирдарё вилоятининг барча уездла- 
ри буйича алокида маълумот берилган. Чимкентлик урмончи 
маълумотларига кура, бу ерда шифобахш булоклар булмаган, 
бирок кимиз билан даволаш кенг таркалган булиб, безгак ва 
упка касалликлари кимиз билан муваффакиятли даволанган. 
Чилик-Бобосаганкул кишлоги атрофида балчик кули ва Аран- 
санбулок чашмаси, Амударё булими Мингбулок волостида Со- 
коллибува ва Эранжи бува балчикли кули, Кфзоли уездининг 
Орол денгизига якин жойида бодни даволашда самарали бул­
ган балчикли кул очилган2. 1915 йили бу ерда Тошкент темир 
йул бошкармаси булимида Алока йуллари вазирлиги хизмат- 
чилари учун балчик билан даволаш маскани очилди.
Ок-Терескен аччик-шур балчик кули Тошкент темир йули- 
нинг Янгикургон станциясига якин жойлашган булиб, бод ва 
тери касалликларини даволаш буйича мах;аллий ах;оли ораси- 
да машкурлиги билан ажралиб туради. Бу кулнинг шифобахш 
хусусиятлари тиббиёт ходимлари томонидан кам тасдикланиб,
1 УзР МДА, И.17-фонд, 1-руйхат, 33935-иш, 44 - 46-вараклар.
2УзР МДА, И. 17-фонд, 1-руйхат, 33935-иш, 52-вара^.
166


масалан, Тошкент темир йули шифокорлари томонидан бу кул 
касалликларни даволашда ёрдам бериши, *атто касалликдан 
тупик фориг булиш колатлари какида маълумотлар келтира- 
ди. Ушбу кул 130 гектар майдонга эга булиб, бу ер 1916 йили 
кучманчи аколидан тортиб олинган ва Ронко деган бир кишига 
ижарага берилган1. Кулнинг шифобахшлиги, йуллардан узок 
булмаганлиги, дарёга якинлиги, ичимлик суви тизими мавжуд- 
лиги, якин кишловдан озик-овкат билан таъминлаш имконияти, 
арзон ва керакли миедордаги кимиз, Тошкент билан алока -
буларнинг бари мутахассислар эътиборини тортган камда бу 
ерда курорт ташкил этиб, унда ревматизмга чалинган карбий- 
лар ва ишчиларни арзонга даволаш кузда тутилган. Шу билан 
бирга, карбийлар учун бир нечта бепул жой ажратилиши режа- 
лаштирилган. Таъкидлаш жоизки, ташкил этилган курортларда 
карбийлар ва маъмурият ходимлар даволанишган. Масалан, 
«Туркестанские ведомости» газетасининг ёзишича, кимиз би­
лан даволаш касалхонасидан (Бер-Чогур) темир йул ходим- 
лари фойдаланиб, 1914 йилнинг уч ойида бу ерда 189 нафар 
темирйулчи бемор даволанган1
2.
Хулоса килиб айтганда, Марказий Осиё аколисига кадим- 
дан табиатнинг турли унсурлари - сув, *аво, куёшнинг ши­
фобахшлиги маълум булган. Шу билан бирга, улка ах,олиси 
шарк тиббиётига асосланиб бундан даволаниш максадида 
фойдаланган булса-да, давлат томонидан бу балчик куллар- 
ни тикпашга етарли эътибор берилмаган. XIX асрнинг 70-йил- 
ларидан бу сикатго*лар турли тоифадаги мутахассислар то­
монидан урганилган, аммо давлат томонидан ташкил этилган 
сих,атго*ларда асосан карбийлар ва маъмурият амалдорлари 
даволанишган. Шу билан бирга, бу муассасалар касалликлар­
ни даволовчи санатория ва курортларнинг замонавий турлари- 
га асос булиб хизмат килган.
1 Кумысолечебница «Бер-Чогур» Ташкентской железной дороги // Туркестанс­
кие ведомости. 1914. №229.
2Уша ерда.

Download 7,56 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish