Амир Темур давлатида бошқарув тизими ва қўшин тузилиши

Кўксарой. Амир Темур бунёд эттир-ган иккинчи улкан иморат Кўксарой номи билан машҳур. Шахарнинг кун ботар томонидаги қалҳа — Арки Олий қиёфаси анча ўзгарди. Амир Темур бу ерда атро­фи мустаҳкам ўралган қалъа бунёд эттирди, маҳобатли дарвозахоналар қурдирди, қалҳа ичига махсус обмўри орқали сув келтирди.
Бу ерда қад кўтарган «тўрт ошёнлик» Кўксарой ҳар жиҳатдан ажралиб турар­ди. Сарой теварагини латиф Бўстонсарой боғи қуршаб турган. Кўксаройнинг тўрт қаватли улкан иморат бўлганлиги унинг нақадар улуғвор, маҳобатли ва ноёб эканлигидан дарак беради.
Амир Темур Жоме масжиди. Бу буюк меъморий обида Соҳибқирон тасдиқлаган лойиҳа асосида бошланиб, жуда тез суръатлар (1399—1404) билан қурилган. Бу иншоот ўша даврнинг энг катта ва энг муҳташам Жоме масжиди бўлиши керак эди. Худди шундай қилиб қурилди. Масжиднинг сақланиб қолган қолдиқлари ҳам ўз маҳобати билан ҳайратга солади.
Туман оқа масжиди. Шоҳи Зинда меъморий ҳазираси — некрополи энг юқорисидаги ҳовлининг ғарбий томонида ўзаро боғланган икки бино — масжид ва мақбара бор.
Масжиднинг чўзинчоқ хонасига учта эшикдан кириш мумкин. Ўртадаги эшикка чортоқ орқали ўтамиз. Масжиднинг меъморий конструктив тузилиши — равоқ ва гумбазлар, изора ва муқарнаслар ўзаро мутаносиб белгиланган. Жанубий эшик устидаги кошинли битик таржимаси: «Ҳазрати Малика Хайруннисо Туман ока, одил Амир Мусонинг қизи, Аллоҳ уни ёрлақасин ва раҳматига мушарраф этсин, Аллоҳ таолонинг иродаси ила ушбу масжид пойдеворини қурдирди»³. Ушбу тарихий битик муҳим аҳамиятга эга: дарвоқе, масжидни бунёд этган шахс «Ҳазрати мали­ка» Туман оқа Амир Мусо қизи, унинг болалигидаги исми Хайруннисо эканлиги тасдиқланади.
Масжиднинг шимол томонига туташ мақбара ҳам малика номи билан боғлиқ.
Туман оца мацбараси. Мақбара мўҳжазгина чорси хонадан иборат. Тўрт тарафидаги равоқлар юқорида саккиз рах-ли равоқчалар ҳалқаси орқали гумбаз ости безакларига боғланган.
Ташқи томондан хушкад кошинкорий пештоқи ва баланд кўк гумбази билан киши диққатини жалб этади. Бинонинг ички ва ташқи безаклари ўз касбининг моҳир усталари томонидан бажарилгани кўзга яққол ташланади. Бино пештоқи бе­заклари ичида муҳим тарихий маҳлумот-лар қисман сақланиб қолган.
Бино санаси 808 ҳижрий, яҳни 1405 йил деб кўрсатилган. «Аллоҳ унинг салтанатини давомий айласин» сўзлари Амир Темурга нисбатан айтилгани сезилиб турибди.