Ҳамид Зиёев (Тарбиявий ривоятлар, ҳаётий сабоқлар)

Келинлар, қайнона ва қудалар

Подшоҳ вазирга деди: — Биласизки, ўғлимни уйлантирганимда келинлик бўлдим, деб бошим осмонга етган эди. Келинни ўз қизимиздек кўриб, кўп илтифот ва ҳурматлар кўрсатдик. У тўй арафасида ўғлим билан учрашувда меҳнатдан қочмайман, ота-онангизнинг хизматини қилиб дуоларини оламан, деган экан. Ота-онаси эса, қизимизнинг гўшти сизники, суяги эса бизники, дейишган эди. Гарчанд уйимизда ишларни канизаклар қилишсада, келиннинг ва ота-онасининг илиқ сўзларидан жуда мамнун бўлган эдик. Бироқ, бир йил-дан кейин келиним босар-тусарини билмай, ножўя гаплар айтадиган хатти-ҳаракатлар қиладиган бўлиб қолди. Менинг жаннатдек уйимда шундай ҳол юз бераётган бўлса, фуқароларнинг оилаларида аҳвол жуда ачинарли бўлса керак. Бунга қарши чоралар кўриш бизнинг вазифамиздир. Сизга топшириқ шуки, нуфузли 5—6 кишилар билан ҳамкорликда маҳаллаларга бориб, келинлар ҳаетига доир маълумотларни тўпласангиз яхши бўларди.

Вазир бир неча ойлардан кейин топшириқни адо этилганлигини подшоҳга маълум қилганида у мансабдорларни, руҳонийларни, савдогарларни ва бошқа то-ифаларни қатнашувида катта йиғин ташкил этибди.
Вазир: — Шаҳаншоҳимиз, сизнинг фуқаролар оилаларини аҳиллигини таъминлаш ниятида бизга юкланган топшириғингизни бажариш жараёнида маълум бўдцики, оиланинг тинч-тотув яшашида келин, қайнона ва қудалар муҳим ўрин эгаллар экан. Биз улардан бир нечтасини таклиф этдик. Аввало сўзни келинларидан куйган қайноналарга беришга рухсат этгайсиз.
Булардан бири Ойниса хола: — "Келин олсанг пастдан ол, қиз берсанг юқорига бер" — деган мақолга каттиқ риоя қилиб, уй-рўзғорғни зўрға тебратадиган ночор оиладаги қизга ўғлимни уйлантирган эдим. Бундан қариндошларим ва қўшниларим таажжубланиб сабабини билишга қизиқдилар. Чунки, эрим таниқли савдогар, ўғлим эса ақлли, одобли ва келишган йигит эди. Эрим қаршилик кўрсатган бўлсада, лекин ўғлим она ҳурмати юзасидан сўзимни қайтармай унга уйланди. Мен келинни уйимизда мўл-кўлчиликда ўғлим билан яшаб ўзини бахтли ҳис этса керак, деб ўйлаган эдим. Аммо умидим пуч бўлиб чикди.
Новвотхон исмли келиним никоҳ кунидаёқ ўзини мағрур ва кеккайган ҳолда тутиб ҳамманинг энсасини қотирди. Унинг юзидан шодлик нурлари эмас, балки заҳар ёғарди. Ана шунда юрагим бир зил кетган эди-ю, начора тишимни тишимга қўйдим. Тўйимиз жуда даб-дабали ўтди, кунлар кетидан кунлар ўтиб борди. Келин уй ишларини чала, пала-партиш қилар экан. Бу-нинг устига у кўпроқ гаплашишни ёки уйга кириб ўтиришни яхши кўрар экан. Бу мени қаттиқ ташвишга солганлиги учун уни меҳнатга жалб қилишга, шу жумладан овқатларни пиширишни ўргатишга ҳаракат қилдим. Бирор марта уни уришмадим ва ҳурматсизламадим. Келин туширганимиздан кейин бир йил ўтар ўтмас эримнинг ишлари юришиб бойлигимизга бойлик
қўшидди, ўғлим эса саройга хизматга олинди. Биз ниҳоятда шодландик, лекин келинимиз писанд қилмади, афтидан суйинишни ҳам билмайди.
Вақт ўтиши билан келинимнинг димоғи, фироғи ва чирсиллаши ошиб бораверди. Кунларнинг бирида унга: — Болажоним, кўзим тириклигида билмаганингизни ўрганиб олинг, кейинчалик шу уйнинг эгаси бўлиб қоласиз. Биласиз, рўзғоримиз катта ва келди-кетди кўп. Худога шукур, ҳеч нарсадан камчилигимиз йўқ. Бу кетишингизда қоқиласиз, меҳнат кишини юза-га чиқаради — дедиму балога қолдим. Бирданига келиннинг башараси хунуклашиб, зарда билан ўрнидан туриб, икки қўлини биқинига тираб йиғи-сиғи аралаш: — Бас қилинг, камбағалнинг қизини қорни тўйса ва эгни бут бўлса ишлайверади, — деб ўйласангиз керак. Мен қул эмасман, насиҳат қилавериб, жонимга тегдингиз, чўри бўлишни истайман — деб бақириб берди. Шундан кейин яқинимга кеддида ўнг қўлини бигиз қилиб, — энди ман санга кўрсатаман, жазойингни тортасан — деб кўчага чиқиб кетди.
Икки кундан кейин Новвотхон онаси ва холаси билан келди. Онаси ғазаб билан: — Қуда бойлигингизга учиб, қизимизга зулм қилаверманг. Айбимиз камбағаллик холос, биз ҳам одаммиз. Сизлардан баландроқ жойлардан совчилар келиб турганда, бошимни айлантириб қизимни олдингиз, энди иш билмайдиган бўлиб қоддими. Битгаю битта келинингизга хизматкор олиб беринглар. Ана шунда ҳамма сизларга қойил қоларди. Ҳали у ёш, энди 20 га тўлди, бир қун аммасиникига, иккинчи куни холасиникига, 2—3 кун меникига юбориб туринг. Шунда чеҳраси очилади ва яйрайди. Шуни билингки, «яланғоч сувдан тоймас» деганларидек, биз ҳеч нарсадан қўрқмаймиз. Биз ўлсак ўламизки, лекин бировларга оёқости бўлмаймиз ва бош эгмаймиз.
Қудажон, — деб жавоб қилдим мен, — қизингизни ҳеч ким уришаетгани ва хафа қилаётгани йўқ, ёлғон бўлса айтсин. Фарзандларни ишлатиш, пазанда қилиш ва муомалага ўргатиш ота-онанинг вазифаси ҳисобланади. Наҳотки буни сиз тушунмасангиз. Қизингизга мен
ҳам онаман, уни ишбилармон ва ширин сўзли бўлсин дейман. Сизлар эса буни зулм деб баҳоламоқдасизлар. Қизингизнинг уй-рўзғор ишларини билиши ва саранжом бўлиши унинг бахтли бўлишига олиб келади-ку! Бўлмаса умри ночорликда ўтади.
— "Ҳўкизни шохига урсанг туёғи зирқирайди", дейдилар. — Бўш келмади қуда, — гапларингиз баданимга нинадек санчилди. Қизинг ҳам сенга ўхшаб ночорлик ҳаётини кўради демоқчимисиз? Худога шукур, бир бурда нонни топиб еб юрибмиз. Биз ҳар қандай шароитда ўзимизни камситишга йўл қўймаймиз. Биринчи эрим махсимни тортгин ва калишимни ювиб қўйгин, деган-да мани хўрламоқчимисан деб башарасига туфлаганман. Ўрнидан туриб дўқ қилганда дод-фарёд кўтариб, башарасини тимдалаб қонатганман. У мана 25 йилдирки, ҳали қорасини кўрсатмайди.
Сўнгра келиннинг холаси гапга аралашди: — Ким айтади, сизларни бадавлат, тушунган одамлар деб. Опам ўз қадри-қимматини биладиган аёл. Келинингизнинг сўзига қараганда, у бечора хўрликда ва зулмда яшаётган экан. Охиратни ўйламай бировнинг фарзандини ўз хоҳишига қўймай, буни ундоқ, уни бундоқ қилиш керак деявериш, албатга жонга тегади. Иш қочиб кетмайди, кўпчиликсизлар, ишларни ўзингиз, қизларингиз, ўғлингиз ва эрингиз навбат билан қилишаверсин. Мана опамлардан, яъни қудангиздан сўранг, поччам овқатни пиширади, супуради ва ҳатто кирни ҳам юваверади, ўлиб қолганлари йўқ. Охирги гап шуки, келинингизни кафтингизда кўтариб юринг, унинг ҳуснини айтмайсизми? Қадрига етмасангиз ора очиқ.
Шу вақт эрим келиб овқат тайёрлашни буюрди. Бироқ, қудам деди: — Қайната ҳам келиннинг отаси ҳисобланади, лекин биз буни сезмаётирмиз. Хотинингиз қизимизни безиллатиб қўйибди. Қизим бу ерда туролмайман, мени зиндондан қутқаринглар, бўлмаса ўлигим шу ердан чиқади, деб йиғлаяпти. Шартим шуки, келинингизга кундузи 2—3 соатга ухлаб олишга, қариндошлариникига ва дугоналарникига боришга ижозат берилсин. Чунки қизим худди шундай тарзда яшаган.
Шунга одатланганлиги учун, сизларнинг хонадонингиз кўзига зиндон бўлиб кўринаяпти.
Эрим қудаларининг ва холасининг бемаънилигини англаб, ҳозир қизингиз билан уйингизга кетаверинглар ўзимиз маслаҳатлашиб жавобини берамиз, деди. Кечқурун ўғлим келгандан кейин воқеани айтганимизда, хотинимда андиша йўқ ва хижолат тортишни билмайди, арзимаган гапни баҳона қилиб, кечаси билан жаврайди ва тинчлик бермайди. "Чиқаси келса эгаси сабабчи" деганларидек ўз оёғи билан кетгани яхши бўлибди, деб уни уч талоқ қўйди.
Шундан кейин бир неча ойдан сўнг ўғлимни уйлантирдим. Худога шукур келиним жуда яхши, уч боласи бор.
— Биринчи келинингизни такдири нима бўлганлигини биласизми? — сўрашибди ундан.
— Хабарим йўқ, бошқа узоқ маҳаллага кўчиб кетишган, дейишади.