Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

9.3. Sifat ko‘rsatkichlari indekslari 
Indekslar 
yordamida 
nafaqat 
miqdor 
ko‘rsatkichlari, 
balki 
sifat 
ko‘rsatkichlari ham o‘rganiladi. Ularga baho, tannarx, hosildorlik, mehnat 
unumdorligi, rentabellik darajasi va boshqalar kiritiladi. Bu ko‘rsatkichlar bo‘yicha 
ham individual va umumiy indekslar hisoblaniladi. Masalan, hosildorlik individual 
indeksini hisoblash uchun, joriy yilda bir gektar erdan olingan hosilni o‘tgan yilga 
nisbati olinadi.
0
1
:
Y
Y
i
y

, bu erda 
Y
-hosildorlik, ts/ga. 
Baho individual indeksi quyidagi formula bilan hisoblanadi: 
erda 
r
1 
va 
r
0 
joriy va o‘tgan davrda mahsulot bir birligini bahosi. 
Sifat ko‘rsatkichlari umumiy indekslarini hisoblashda quyidagi holatga 
e’tibor berishimiz shart. Masalan, sut, go‘sht, chit, poyafzal va shu kabilar 
bo‘yicha bahoning o‘zgarishini o‘rganish uchun umumiy indeks agregat (yoki 
o‘rtacha) shaklda hisoblanadi. Bu erda bajariladigan ishlar miqdoriy 
ko‘rsatkichlarni indekslashtirish ishlaridan hech qanday farq qilmaydi. Agarda 
turdosh to‘plam indekslashtirilsa, bu erda o‘rtacha ko‘rsatkich (masalan, o‘rtacha 
baho, tannarx yoki hosildorlik)o‘zgarishi o‘rganiladi. Bu holatlarni alohida 
o‘rganish uchun sifat ko‘rsatkichlarining agregat indekslarini hisoblashdan ishni 
boshlaymiz. 
Baho umumiy indeksini agregat shaklda hisoblash uchun, bizga har bir tovar 
bo‘yicha uning bahosi va sotilgan miqdori to‘g‘risida ma’lumotlar ma’lum bo‘lishi 
kerak. Bu ma’lumotlar to‘plangandan keyin joriy davr qiymatini o‘tgan davr 
qiymati bilan taqqoslaymiz. Lekin o‘tgan davr qiymati joriy davr miqdori bo‘yicha 
hisoblanadi, ya’ni 

p
0
q
1
. Umumiy agregat indeks quyidagi ko‘rinishni oladi:

---

233 
1
0
1
1
1
0
1
0
1
0
1
1
1
1
1
1
...
...
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
I
n
n
n
n
p


















bu erda: r
1
va r
0 
– joriy va o‘tgan davrlarda mahsulot bahosi; q
1
– joriy davrdagi 
mahsulot miqdori ( fizik hajmi). 
Yuqorida keltirilgan indeksda (J
p
) vazn sifatida joriy davrdagi mahsulot 
miqdori(fizik xajmi) olingan (q
1
). Nega? Bunday qilishdan maqsad, birinchidan, 
agarda indeksning sur’atidan maxraji ayrilsa, joriy davrda o‘tgan davrga nisbatan 
sotuvchining tovarlar bahosining o‘zgarishi hisobidan olgan foydasi (zarari) kelib 
chiqadi. Boshqacha aytganda, xaridorning baho o‘zgarishi hisobidan tejab qolgan 
yoki ortiqcha sarflangan xarajatlarining miqdori kelib chiqadi. Ikkinchidan, agregat 
indeksni joriy davr miqdorlarida hisoblash bilan biz baho, miqdor va qiymat 
o‘rtasidagi indekslarni o‘zaro bog‘liqligini saqlab qolamiz. Shunday haqiqat 
mavjud, o‘zaro bog‘liq ko‘rsatkichlar asosida hisoblangan indekslar ham o‘zaro 
bog‘langan bo‘lishi kerak. 
Agregat indekslarni joriy vaznli qilib tuzishni 1874 yilda nemis olimi 
G.Paashe har tomonlama asoslagan. Agregat indekslari vaznlari bazis davr holatida 
ham olish mumkinligini 1871 yilda nemis olimi E.Laspeyres asoslagan. Shu 
munosabat bilan statistikada ular Laspeyres indekslari deb ataladi. Ular 
quyidagicha: