Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
I
n
n
n
n
q

















bu erda: 

q
1
p
0
- joriy davrdagi mahsulotning qiymati (o‘tgan davr bahosida); 

q
0
p
0 
– bazis davridagi mahsulotning qiymati. 

---

230 
Har qanday agregat indeksni boshqa indekslardan farqi va o‘ziga xos 
xususiyati shundaki, uning sur’ati va maxrajida ikki ko‘rsatkich ko‘paytmasining 
yig‘indisi keltiriladi, ulardan bittasida, ya’ni indekslashtirilayotgan belgi o‘zgaradi, 
ikkinchisida – indeks vazni o‘zgarmas bo‘ladi. 
9.1-jadval 
Agregat indekslarni hisoblash tartibi 
Mah-
sulot turi 
O‘lch
ov bir-
ligi 
O‘tgan davr 
Joriy davr 
Mahsulot qiymati 
Mahsu-
lot 
miq-
dori 
(
q
0
) 
Bir-
birli-
gini 
bahosi, 
so‘m 
(
p
0
) 
Mahsu-
lot 
miqdori 
(
q
1
) 
Bir-
birliginiba
hosi, so‘m 
(
r
1
) 
O‘tgan 
davr 
q
0
p
0
Joriy 
davr 
q
1
p
1
Joriy davr
o‘tgan davr
baholarida 
q
1
p
0
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
A 
kg 
600 
250 
750 
300 
150000 
225000 
187500 
B 
l 
200 
200 
370 
300 
40000 
111000 
74000 
V 
m 
1200 
500 
1500 
450 
600000 
675000 
750000 
Jami 
1500 
790000 
1011000 
1011500 
Mahsulotni fizik hajm umumiy indeksini hisoblash uchun, joriy va o‘tgan 
davrlar uchun mahsulot qiymatini o‘tgan davr baholarida aniqlaymiz (9.1-
jadvalning 9 va 7 ustunlariga qarang) va joriy davrdagi mahsulot qiymati o‘tgan 
davrdagisiga bo‘linadi. Fizik hajm umumiy indeksi teng: 
I
q
=
0
0
0
1
p
q
p
q


=
28
,
1
790000
1011500

yoki 128%. 
Demak, joriy davrda o‘tgan davrga nisbatan mahsulotlarning miqdori yoki 
fizik hajmi o‘rtacha 1,28 marta yoki 28% oshgan. 
Umumiy indekslarni agregat shaklda hisoblash uchun indekslashtirilayotgan 
belgi va uning vaznlari haqida har bir mahsulot va davrlar bo‘yicha alohida 
ma’lumotlar mavjud bo‘lishi shart. Lekin bu narsaga hamma vaqt ham erishib 
bo‘lmaydi. Shuning uchun ham agregat shakldagi indekslarni hisoblash mumkin 
bo‘lmagan paytlarda o‘rtacha indekslardan foydalaniladi. Ulardan biri o‘rtacha 
arifmetik indeksdir. Bu indeksni hisoblash uchun har bir mahsulot bo‘yicha 
mahsulot miqdorini joriy davrda o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi, ya’ni 

---

231 
individual indekslar 
i
q
=q
1
:q
0 
hamda o‘tgan davr uchun mahsulot qiymati 

q
0
p
0
ma’lum bo‘lishi kerak. Mahsulot fizik hajmi umumiy indeksini sur’atida o‘tgan 
davr bahosida hisoblangan qiymat yig‘indisi keltiriladi, ya’ni 

q
1
p
0
. Bu qiymat 
noma’lum bo‘lsa, uni quyidagicha hisoblaymiz:
ердан
бу
q
q
i
q
,
0
1

0
1
q
i
q
q

Endi 
1
q
o‘rniga yangi qiymatni keltirib qo‘ysak, quyidagi natijani olamiz:
0
0
0
1
p
q
i
p
q
q



Bu almashtirishlardan so‘ng mahsulot fizik hajmi umumiy indeksi quyidagi 
ko‘rinishni oladi. 
0
0
0
0
p
q
p
q
i
I
q
q



Statistikada bu indeks o‘rtacha arifmetik indeks nomi bilan yuritiladi. 
Ushbu indeksni quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz. 
9.2 – jadval ma’lumotlari asosida mahsulot fizik hajmi umumiy indeksini 
hisoblaymiz. Ikkinchi ustunda o‘tgan davrdagi 

q
0
p
0
qiymatlar berilgan. Uchinchi 
ustunda miqdor individual indekslari (i
q
) keltirilgan. 
9.2-jadval 
Oloy dehqon bozorida sotilgan mahsulotlar hajmi 
Mahsulotlar 
O‘tgan davrda sotilgan,
mln. so‘m 
Joriy davrda o‘tgan davrga 
nisbatan mahsulot miqdorining
o‘zgarishi(%) 
1 
2 
3 
1. Olma 
200,0 
+5 
2. Uzum 
280,4 
-11 
3. Kartoshka 
170,9 
-18 
Mavjud ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, umumiy indeksni agregat shaklda 
hisoblab bo‘lmaydi. Shuning uchun, bu indeksni o‘rtacha arifmetik shaklda 
hisoblash zarur. 
921
,
0
3
,
651
7
,
599
9
,
170
4
,
280
200
1
,
140
6
,
249
0
,
210
9
,
170
4
,
280
200
9
,
170
82
,
0
4
,
280
89
,
0
0
,
200
05
,
1
0
0
0
0


















p
q
p
q
i
J
q
q
yoki 92,1%

---

232 
Demak, joriy davrda o‘tgan davrga nisbatan sotilgan tovarlarning fizik hajmi 
Oloy bozorida o‘rtacha 7,9%ga kamaygan.