Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

9.2. Miqdor ko‘rsatkichlari indekslari 
Qancha miqdor ko‘rsatkichi bo‘lsa, shuncha miqdor indeksi mavjuddir. 
Ularning soni ko‘pligi sababli biz eng ko‘p ishlatiladiganlarini o‘rganamiz. 
Mahsulot fizik hajmi shunday miqdor ko‘rsatkichlardan biridir. Tekshiruvchi 
qo‘lida bir korxonada ishlab chiqarilgan turli o‘lchovlardagi va vaqtlardagi
mahsulotlar haqida ma’lumot mavjud. Ularni o‘zaro taqqoslash zarur. Bu 
muammoni quyidagicha hal qilish mumkin. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, bir 
mahsulot bo‘yicha taqqoslash amalga individual indeks (i
q
=q
1
:q
0
) hisoblanadi. 
Barcha mahsulotlar bo‘yicha birgalikda umumiy indeks hisoblanadi. Turli 
mahsulotlarni o‘lchov birligi turli xil bo‘lganligi sababli ularni bevosita qo‘shib 
bo‘lmaydi. Bevosita qo‘shishga halaqit beradigan (naturada) mahsulotlarni 
qandaydir bir aniq o‘lchagichlar yordamida bitta bir xil o‘lchov birligiga keltirish 
orqali mahsulotning umumiy hajmini davrlar bo‘yicha aniqlab, ularni o‘zaro 
taqqoslash mumkin. 
Boshqa ko‘rsatkichlarga qaraganda, bu vazifani juda ko‘p hollarda mahsulot 
birligining bahosi bajaradi. Bahoni miqdorga ko‘paytirib, har bir mahsulot turining 
qiymatini aniqlaymiz va bu individual qiymatlarni qo‘shib mahsulotlarni barcha 
turlari va guruhlari bo‘yicha ularining umumiy hajmi aniqlanadi. Bahodan tashqari, 

---

229 
mahsulot bir birligini tannarxi, mahsulot bir birligiga sarflangan mehnat xarajatlari 
kabilar ham bu vazifani, ya’ni taqqoslagich (vazn) rolini bajarishi mumkin. 
Umumiy indekslar agregat va o‘rtacha shakllarda bo‘ladi. Agregat indekslar 
deb, maxsus taqqoslagichlar (vazn) yordamida joriy va o‘tgan davrlar uchun 
hisoblangan to‘plamlarni o‘zaro taqqoslashga aytiladi. 
Statistikada, deyarli hamma hisoblar o‘z umumiy ifodasini matematik 
formulalarda topgani tufayli agregat shakldagi indeksni ham quyidagicha formula 
ko‘rinishida yozish mumkin: 
0
0
1
1
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
...
...
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
I
n
n
n
n
pq


















Bu indeks mahsulot (yoki tovar oboroti) hajmining umumiy indeksidir. Bu 
erda
1
1
q
P
va 
0
0
q
P
joriy va bazis davrlardagi mahsulot qiymati.
Ko‘rinib turibdiki, bu indeks mahsulot fizik hajmini emas, uni qiymatining 
o‘zgarishini xarakterlamoqda, ya’ni baho o‘zgarsa, qiymat ham o‘zgaraveradi. 
Shuning uchun faqatgina mahsulot fizik hajmini o‘zgarishini aniqlash uchun 
indeks vaznlari ikki davr uchun ham bir xil olinishi kerak. Boshqacha aytganda, 
bizning maqsadimiz indekslashtirilayotgan belgi (q) o‘zgarishini o‘rganish bo‘lib, 
vaznlarning o‘zgarishi umumiy o‘zgarishga o‘z ta’sirini o‘tkazmasligi kerak. 
Demak, vaznlar bir davr uchun olinadi. 
Shunday qilib, fizik hajmi indeksini tuzishda vazn sifatida o‘tgan davr 
baholari (ko‘p yil bo‘lsa baza qilib olingan bir yil bahosi) olinadi. Fizik hajmi 
indeksi formulasini quyidagicha yozish mumkin.
,
...
...
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
1
0
1
0
1
p