Amea folklor institutu

Tanrı Ata ile Tanrıoğlunun Mücadelesi

Tanrıoğlu motivi Türklerin sosyo-kültürel dünyasında hem demiurg hem üsyankar hem de kabilelerin oluşmasını sağlayan ilk ata işlevselliğini üstlenmiştir. O bakımdan Ülgen Erlik (Altay Türklerinin inancına göre Erlik Ülgen’in veya Üç Korbustan’ın oğludur.¹³³) mücadelesini medeni kahraman anti kahraman ikili karşıdurması bağlamında değerlendirmek gerekirse, Oğuz Ata mitolojisini kabileni ilk ceddi ve medeni kahramanı, Temir Boko’nu, Korkut’u, Burkut’u ise kadere boyun eğmeyen üsyankar karakterler olarak algılamak lazımdır. Tanrıoğlu motivi Türk mitolojisinde sistemli olup Moğollarda da görülmektedir. Tanrıoğlu motivinin temel felefesinde yaratılış mitleri yer almaktadır. Nitekim Tanrıoğlu rolünde Oğuz Kağan, Erlik, İrin Sayn, Cengiz Han ve digerleri Türk mitolojisinde yaratılış mitleri ile bağlantılı olup A. Vesolevskiy’nin de yazdığı gibi Tanrı’ya yaratılışta yardım eden, ancak sonradan zıdd kutba itilen Tanrıoğlu motivi Doğuda Asya’da, Altay-Sayan Türklerinde, Yakutlarda, Baykal gölü etrafında, Buryatlarda, Mordvalılarda, Çeremislerde, Tunguzlarda varolmuş ve İran düalistik düşüncesinden bağımsız bir biçimde Batıya doğru hareket etmiştir.¹³⁴ Burada esas olanı Tanrıoğlunun Temir Boko varyantında Tanrı’nın kendisine karşı çıkması, digerlerinin Oğuz Kağan, Cengiz Han varyantlarında ise dünya nizamı kurmalarıdır. Kafkas halkları tarihen fütuhat yapmadıklarından onların sözlü kültüründe Tanrıoğlu motivinin yalnız üsyankar varyantı yayılmıştır.
Hazar Türklerinin eski yerleşim yerlerinden biri olan bügünki Kuzey Kafkasya’da yaygın olan varyantlardan Amirani mitlerinde Tanrıoğlu motivi egemen düşünce sistematigi bakımından ele alındıkta ortaya aynı algılamanın sonucu olan benzer motivler çıkar. Bu mitolojik varlığın hem doğumu hem kahramanlığı hem de cezalandırılması Türklerin değişik mit ve destanlarından alıntı gibi gözükür. Amirani mitlerinin birinde Anbri adlı çok güclü bir insandan bahsediliyor. Her ne kadar Amirani, Hirısriyanlığın da etkisiyle Tanrı’nın haç oğlu olsa da Anbri’den gücsüz olduğu için onu kıskanar. Yer üzerinde kendi haç oğulluğundan güclü birini görmek istemeyen Tanrı Amri’ye ölüm melegini gönderir. Dünyada kendinden güclü kimsenin kalmadığını gören Amirani bu defa Tanrı’nın kendisini savaşa çağırar.¹³⁵ Bu savaş hem fiziksel hem de möcüzevi şekilde başverir. Her iki halde Amirani Tanrı’ya yenik düşer. Tanrı’ya karşı çıkan veya onunla tartışan kahraman motivi Orta Asya efsanesi Burkut Baba hakkında da söylenmektedir. Burkut Baba’nın Tanrı ile tartıştığı veya Tanrı’ya kızdığı bir varyanta göre¹³⁶ Tanrı, 40 gün tek ayağı üzerinde durabilecek insanın isteğini yerine getireceği sözünü verir. Bu şartı Burkut yerine getirir ve Tanrı’dan cehennemi yok etmesini ister. Bir varyanta göre Tanrı, Burkut Buba’yı bu isteğinden vazgeçmeye ikna eder. Bir diğer varyanta göre de Tanrı yalnız cehennemin bir kısmını yok ederek Burkut’un gönlünü almış olur.
Tanrı ile tartışan veya onun emirlerine boyun egmek istemeyen mitolojik varlıklar Kafkas halklarının folklorunda Türklerin oralarda büyük devletler kurmalarından sonra görülmeğe başlar. Diger taraftan Kafkas halklarının folklorunda bu motiv Hıristiyan dininin haklılığını göstermek amacı taşırsa, Türk mitlojik inançlarına göre bu motiv Tanrıoğlu kapsamında degerlendirilerek yeninin eski ile çarpışması biçiminde varyasiya edilir. Türk Moğol mitolojisinde Burhan bakşı, Temir Boko, Korkut Ata, Burkut Baba gibi çeşitli motolojik karakterlerde işlevselleşen Tanrı’ya veya Tanrı’nın emirinde bulunan ölüm meleğine karşı yürütülen mücadele Gürcü, Svan, Kahetin, Oset, Abhaz vb. folklorunda çoğu kez fiziksel savaş gibi algılanmıştır. Türk Moğol mitolojisinde zencirle yerin göbegine bağlanmış kahraman Temir Boko motivi aslında kozmogonik mitlerde Tanrı’nın atları olarak algılanan yıldızların aynı zamanda Güneş’in ve Ay’ın da Temir Kazık’a bağlanmasının bir başka varyantıdır.
Nitekim her iki varyantın semantiginde dünyanın sonu hakkındaki eskatolojik mitler yer almaktadır. Türk mitolojik düşüncesine göre zencirin kopması yıldızların yere serpilmesi kıyametin kopmasıdırsa, Temir Boko’nun da demir zenciri kırarak yer yüzüne çıkması kıyametin başlamış olmasıdır. Gürcü, Svan ve Oset folklorunda da Tanrı ona karşı başkaldıran itaetsiz Amirani’yi cezalandırmak için zencirle kendisinin yere sançtığı, Amirani’nin yerden koparmağa gücü yetmediği ve üç dünyayı birleştiren dünya ağacına bağlar. Ağaca veya kayaya (bir başka varynta göre Kafkas dağlarına) zencirle bağlanmış kahraman motivinin Kafkas halklarındaki varlığının İran degil, Orda (Türk Moğol) menşeli olduğunu G. Potanin ispatlamağa çalışmıştır.¹³⁷ Ancak Altay masallarında Cerkanat adlı şaman yeraltı dünyasına enerek orada ellerinden ve ayaklarından zencirle bağlanmış Temir Boko’nu azad eder.¹³⁸ Bir efsaneye göre Amirani de zenciri koparmak için bütün gücünü kullanıyor ve zencir dartıldıkça incelmeye başlıyor. Ancak Gürcü, Oset, Svan, Çeçen demircileri ayin yaparak örs üzerindeki demire üç defa vurmakla zenciri yeniden evvelki haline getirmiş oluyorlar.¹³⁹ Temir Boko yeraltı dünyasında Amirani ise Kafkas dağlarına veya dünya ağacına bağlanmış demir zenciri kırmakla kıyameti başlatmış olacaklar. Hem Türk hem de Kafkas halklarının inancına göre Temir Boko da Amirani de dünyanın sonuna kadar zencirle bağlanmış halde kalacaklardır.
Amirani’nin cezalandırılması bir varyanta göre onun avcılığı ile bağlantılıdır. Amirani bütün hayvanları, özellikle de domuzu öldürdüğü için Tanrı tarafından kayaya zencirlenir. Türk av mitolojisinde geniş yayılan tabulardan biri avcının gereginden çok av avlamamasıdır. Türklerin avcılık kavimlerinde av iyelerinin varlığına inancın başında av hayvanlarının koruyucularının düzensiz, merhametsiz avın önünü almak, bu kurala uymayan avcıları cezalandırmaktır. Özellikle üreme, yavrulama dönemlerinde ve ihtiyacın dışında avlanmak yasaklanmıştır.¹⁴⁰ Avcılıkla ilgili bir dizi yasaklar vardır ki bunlara uyulmadığı takdirde av iyesi avcıyı cezalandırır. Türk av mitlerinde bu cezalandırma Amirani tipinde kişiselleşmiştir.

3.