Amaliy matematika va intellektual texnologiyalar fakulteti

---

 
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
 
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI 
AMALIY MATEMATIKA VA INTELLEKTUAL 
TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI 
Amaliy matematika va informatika yo’nalishi 
4-kurs 18.04 - guruh talabasi Abdimuminova Zarifa 
Matematik modellashtirish asoslari fanidan yozgan 
 

 
Bajardi: Abdimuminova Zarifa 
Qabul qildi: Matyakubov A. 
 
Toshkent 2022 

---

Mavzu: Jamiyat fikrini abstraktlanish jarayoni. 
 
Reja: 
1.
Jamiyat fikrining abstraktlanish jarayoni. 
2.
Model va modellashtirish haqida tushunchasi. 
3.
Boshqarish jarayonida modellashtirish. 
3. Modellarning tasnifi. 

---

1.Jamiyat fikrining abstraktlanish jarayoni. 
Abstraksiya (lot. abstractio – ajratish, mavhumlash) – butunning tomoni, momenti, 
bo’lagi, fragmenti, rivojlana olmagan, bir tomonlama,fragmentlar (abstrakt) narsa 
bilishda ob’ektiv reallikdagi predmet, hodisalarning ikkinchi darajali, uncha muhim 
bo’lmagan ayrim xususiyatlardan xayolan uzoqlashtiruvchi va shu asosda ularning 
eng muhim, asosiy tomonlarini bo’rttirib ko’rsatuvchi fikriy model 
Narsa va hodisalarning konkret tomon, belgilaridan uzoqlashish va muhim jihat, 
belgilarini ajratish jarayoni abstraksiyalash (mavhumlashtirish), shu jarayonning 
natijasi, yakuni, xulosasi esa A. deyiladi. A. bilishda tushuncha, kategoriya shaklida 
namoyon bo‘ladi.
Mavhumlashtirish asosan tafakkurning muhim xususiyati hisoblansada, lekin 
tasavvurda ham abstraksiyaning ayrim elementlarini uchratish mumkin. 
Abstraksiyalash jarayonida turli kategoriyalar, qonun, qonuniyat, sababiyat kabi 
mavhum tushunchalar vujudga kelib, bu tushuncha va kategoriyalar olamni 
bilishning muhim yakunlarini, natijalarini qurollarini tashkil etadi.
• 
Asbstraktlanish jarayoni real obyektni unga nisbatan qulayroq boʼlgan boshqa 
real yoki mavhum obyektlar (yozuv, rasm, chizma, belgi va h.k.) bilan 
akslantirish yoki almashtirish orqali real obyektni ifodalashdir. 
• 
Аsbstraktlanish jarayoni quyidagi abstrakt tushunchalarning paydo boʼlishiga 
sabab boʼlgan 
• 
Yozuv 
• 
Rasm 
• 
Chizma 
• 
Belgi 
• 
Nuqta 
• 
Qoʼshish 

---

• 
Ayirish
• 
Bizni qurshab turgan olamda sodir boʼladigan oʼzgarishlarni asosan 3 turga 
ajratish mumkin: 
• 
abiotik oʼzgarishlar (tabiiy oʼzgarishlar, zilzilalar, vulqonlar otilishi, suv 
toshqinlari va shu kabilar);
• 
biotik oʼzgarishlar (populyatsiyalar biomassasining yoki sonining oʼzgarishi, 
populyatsiyalarning qirilib ketishi);
antropogen oʼzgarishlar (inson faoliyati natijasida atrof muhitda sodir boʼladigan 
oʼzgarishlar). 
2.Model va modellashtirish haqida tushunchasi. 
Model -
biror ob`ekt yoki ob`ektlar tizimining obrazi yoki namunasidir. 
Masalan, yerning modeli - globus, osmon va undagi yulduzlar modeli - planetariy 
ekrani, pasportdagi suratni shu pasport egasining modeli deyish mumkin. 
Insoniyatni farovon hayot shartsharoitlarini yaratish, tabiiy ofatlarni oldindan 
aniqlash muammolari qadimdan qiziqtirib kelgan. Shuning uchun ham insoniyat 
tashqi 
dunyoning 
turli 
hodisalarini 
o`rganishi 
tabiiy 
holdir. 
Aniq fan sohasi mutaxassislari u yoki bu jarayonning faqat ularni qiziqtirgan 
xossalarinigina o`rganadi. Masalan, geologlar yerning rivojlanish tarixini, ya`ni 
qachon, qaerda va qanday hayvonlar yashaganligi, o`simliklar o`sganligi, iqlim 
qanday o`zgarganligini o`rganadi. Bu ularga foydali qazilma konlarini topishlarida 
yordam beradi. Lekin ular yerda kishilik jamiyatining rivojlanish tarixini 
o`rganishmaydi 
bu 
bilan 
tarixchilar 
shug`ullanadi. 
Atrofimizdagi dunyoni o`rganish natijasida noaniq, va to`liq bo`lmagan 
ma`lumotlar olinishi mumkin. Lekin bu koinotga uchish, atom yadrosining sirini 
aniqlash, jamiyatning rivojlanish qonunlarini egallash va boshqalarga xalaqit 

---

etmaydi. Ular asosida o`rganilayotgan hodisa va jarayonning modeli yaratiladi. 
Model ularning xususiyatlarini mumkin qadar to`laroq akslantirishi zarur. 
Modelning taqribiylik xarakteri turli ko`rinishda namoyon bo`lishi mumkin. 
Masalan, tajriba o`tkazish mobaynida foydalaniladigan asboblarning aniqdigi 
olinayotgan 
natijaning 
aniqligiga 
ta`sir 
etadi.