Аmаliy mashg’ulotlаr mavzulari 1-amaliy mashg‘ulot ekologiya fanining bo’lumlari. Mashg‘ulotning maqsadi

Yer tizimidagi atrof-muhit monitoring (I.P. Gerasimov, 1981y) 
 
Monitoring 
bloklari 
Monitoring 
ob’ektlari 
Harakterlovchi 
ko’rsatkishlar 
Xizmat va 
tayanch 
bazalari 
Biologik 
Yer ustidagi havo 
qatlamlari. Yer usti va yer 
osti suvlari. Sanoat va 
maishiy oqava va 
tashlandiqlar. 
Radioaktiv nurlanish. 
Zaharli moddalar ruxsat 
etilgan kontsentratsiyasining 
chegarasi. Fizik va biologik ta’sir 
qiluvchilar (shovqin, allyergenlar 
va boshqalar). 
Radioaktiv nurlarning oxirgi 
darajasi. 
Gidrometeo- 
rologik
su
v xo’jaligi, 
sanitariya- 
epidemologik 
Geotizim 
(xo’jalik) 
Yo’qolib borayotgan 
o’sumlik 
va hayvon turlari 
tabiiy ekotizim 
Tabiiy ekotizimning 
funktsional tarkibi va uning 
buzilishi. 
O’simlik va hayvonlarning 
populyatsion haloti. 
Agrotizimi 
 
O’rmon ekotizimi. 
Qishloq xo’jaligi 
ekinlarining hosildorligi. 
Ko’chatlarning hosildorligi. 
Biosfera 
(global) 
Atmosfera (troposfera 
va ozon qatlami) 
 
Gidrosfera 
 
O’simlik va tuproq 
qatlamlari, hayvonot 
dunyosi 
Radiatsion muvozanat, 
issiqliqning ko’tarilishi, gazning 
tarkibi va 
changlarning ko’payishi. 
Katta daryolar va suv 
omborlarining ifloslanishi, suv 
havzalarida suvning aylanishi. 
Tuproq o’imlik qatlamlarining va 
hayvonot dunyosi global 
haraktyeristikasining holati. 
Yirik ko’lamdagi moddalar 
aylanishida CO2 va O2 
balanslarining globalligi. 
Xalqaro 
biosfera 
stantsiyalari 
 
Bioekologik monitoringli ko’zatishda atrof-muhitning birinchi navbatda inson 
sog’ligiga ya’ni inson populyatsiyasiga ta’siri ko’zatiladi. Bu monitoringning oxirgi 
maqsadi-insonning hayotini muhofaza qilishdir. Bioekologik monitoringning asosiy 
vazifasi, atrof-muhit bilan aholining sog’ligi o’rtasidagi munosabatlarni ilmiy jigatdan 
asoslab 
berishdir. 
Bioekologik 
monitoringda 
sanitar-epidemologik 
xizmati, 
betyerinariya xizmati o’simliklarni himmoya qilish xizmati va gidrobiologik nazorat 
xizmati katta yordam beradi. 

---

Bioekologik monitoringning ekologik ko’zatishlarida birinchi o’rinda atrof- 
muhitni ifloslantiradigan texnologik jarayonlarda hosil bo’ladigan eng xavfli: 
Geoekologik monitoringda esa atrof-muhitning geotizimlarida (shu bilan birga 
tabiiy ekotizimlarda), hamda qayta o’zgargan tabiiy-texnik (agrotizimlar, shahar muhiti, 
sanoati rivojlangan muhit va hakozo) muhitning o’zgarishlari ko’zatiladi. 
Geoekologik monitoringda tabiiy qo’riqxonalar, qishloq xo’jalik tajriba 
stantsiyalari, o’rmonchilik tajriba uchastkalarining ma’lumotlaridan foydalaniladi. 
Biosferali monitoringning vazifasi-butun biosferada kechayotgan jarayonlarni 
ko’zatish, nazorat qilishdan iborat bo’lib, tabiat bilan inson o’rtasidagi munosabatlar 
ta’sirining ham ijobiy, ham salbiy natijalarini aniqlashdan iboratdir. 
Ekologik monitoringda yer su’niy yo’ldoshlari tizimidan foydalanish. 
Hozirgi paytda fan-texnikaning zamonabiy taraqqiyoti tufayli yerning suniy 
uo’ldoshlari yordamida ko’plab meteorologik o’lchamlar va asosiy iqlimiy 
tavsifnomalarni o’lchash mumkin bo’lib qoldi. 
Amalda mavjud hamda rivojlanayotgan Yer suniy yo’ldoshlari tizimining 
imkoniyatlarini Yer iqlimi hamda iqlim tizimi holatlari, haqida yanada aniqroq 
maqsadlarga yo’naltirish uchun u yoki bu o’lchamlarni tashkillashtirishda Yer suniiy 
yo’ldoshlari tizimi faoliyatini quyidagi ko’rinishlarga ajratish mumkin: 
1.
Meteorologik o’lchamlar va boshqa ma’lumotlarni olishda yer ustki 
ko’zatuv vositalari mavjud bo’lgan joylarda iqlim tebranishlari va o’zgarishlarni 
tushunishda yer yo’ldoshlarining ahamiyati. 
2.
Yer yuzidagi borish qiyin bo’lgan joylarning yuqorida aytilgan 
o’lchamlarini aniqlash. Bunday joylarni ikki ko’rinishga ajratish mumkin: 
a)
Qit’alardagi ma’lum bir oblastlar; 
b)
Okeanlardagi oblastlar. 
3.
Borish qiyin bo’lgan yoki yer yizasidan turib bevosita aniqlash mumkin 
bo’lmagan joylarda o’lchamlar va faktorlarni aniqlashda yer yo’ldoshlari xizmatidan 
foydalanish. Ular ham o’z navbatida uchga bo’linadi. 
a)
Yer yuzasini qoplagan hodisalarning integral tavsifnomasi (albedo, 
atmosferadagi yuzani enyergiya va massa almashinuvini haraktyerlaydigan o’lchamlar); 
b)
Yer tizimi radiotsion balansning ayrim komponentlari-atmosfera
o’bektlarida aks etgan Quyosh nuri va ulardan tarqaluvchi o’zun to’lqinli 
nurlarni) ni o’rganish; 
v) korpusrulyar va qattiq elektrmognit hamda kosmik nurlarni tadbiq qilish. 
4.
Yer sharining boorish qiyin bo’lgan joylaridan opyerativ 
ma’lumotlar olish uchun Yer su’niy yo’ldoshlaridan foydalanish. 
Hozirgi 
paytda 
yer 
yo’ldoshlari yordamida quyidagi muhim 
ko’zatishlar jlib borilmoqda: bulutlar va shamol maydonlarini ko’zatish; turli 
balandliklarda havoning harorati va namligini o’lchash, okeanlar yuzasi haroratini 
aniqlash, dengiz mo’zlari hamda quruqlik yuzasini qpolagan mavsumiy qorlarning 
chegaralarini belgilash; yer yuzasiini qoplagan o’simliklar hamda okean fitoplaktonlari 
o’lchamini aniqlash; tuproq namligi, yog’inlar jadalligi, radiotsion balansning asosiy 
komponentlarini ko’zatish – bular barchasi Yerning suniy yo’ldoshlari yordamida 
amalga oshirilmoqda. 

---

Qayd etish kyerakki, yo’ldoshlar mo’z va qor qoplamlarining chegara va 
o’zunliklarini ochiq daipazonda o’ta aniqlik bilan belgilaydi. Meteorologik su’niy 
yo’ldoshlarda 1983 yildan buyon qo’llanilib kelinayotgan yondosh obzor lokatori (aktiv 
lokatsiya) yordamida gozirgacha o’ta qiziqarli ma’lumotlar olingan. 
Yer atrofidagi kosmik makonlardagi antropogen o’zgarishlar ham Yer sun’iy 
radiotsion mintaqalari ham Yer yo’ldoshlariga o’rnatilgan radiometric jihozlar 
yordamida aniqlanganini eslatib o’tish joiz.