Amaliy mashg„ulot texnologik kartasi Bosqichlar, vaqti

 
MOSLASHISH 
Sayyoramizda tirik organizmlar bir-birlaridan keskin farq qiluvchi o‘ziga xos to‘rtta 
muxitda tarqalgan ekan, ulardan biri xisoblangan suv muxitida dastlab xayot kelib chiqqan. 
Keyinchalik tirik organizmlar quruqlikka chiqib, tuprok xosil bo‘lishida qatnashadilar va uni 
egallaydilar. SHuningdek, xavo va boshqa bir tirik organizmni ichida yoki sirtida xam 
tarqalganlar. Demak, bizga ma’lum bo‘lgan tirik tabiat va uning tarkibiy qismlari xisoblangan 
uvoqlilar, zamburug‘lar, o‘simliklar va xayvonlar ana shu muxitlarda yashashga moslashganlar. 
Xush moslashishni o‘zini qanday tushunish kerak? 
Moslashish
 yoki adaptatsiya ayrim individlar, 
populyasiyalar tur yoki jamoalarning morfofiziologik xulqiy va axborot biotsenotik 
xususiyatlarining majmuidan iborat bo‘lib, boshqa individlar, populyasiyalar, tur yoki jamoalar 
bilan yashash uchun kurashda g‘olib chiqishga sababchi bo‘ladigan, shuningdek abiotik muxit 
omillarining ta’siriga chidamliligini ifodalaydi. Moslashish turli darajalarda va ko‘rinishlarda 
namoyon bo‘ladi. Masalan xarorat omiliga moslashish molekulyar darajadan boshlab to 
biotsenotik darajagacha kuzatilishi mumkin. Kupchilik o‘simliklar ortiqcha kizib ketishdan 
saqlanish uchun boshqa o‘simlik turining soyasida o‘sadi. Bu erda moslashish biotsenotik 
darajada namoyon bo‘lmokda. Asalarilarning uyalarini xaddan tashqari qizib ketganda 
qanotlarini qoqib uyani sovutishi jamoa darajasidagi moslashishga misol bo‘ladi. Xayvonlarning 
ter bezlari orqali tanasini sovutishi yoki o‘simliklarni transpiratsiya orqali barg yuzasini sovutishi 
kabilar organizm darajasidagi moslanishlardir. Kuchli yorug‘lik ta’sirida xloroplastlarning 
xujayra devori ostida ma’lum bir tartibda joy olishi xujayra darajasidagi, termofil 

---

mikroorganizmlaring oqsillarini yuqori xarorat ta’siriga chidamliligi esa molekulyar darajadagi 
moslashish xisoblanadi. 
Hozirda ma’lum adaptativ radiatsiya izolyasiyada qolgan arxipelaglar hamda orollarga 
o‘xshash joylarda (masalan, ko‘llarda) kuzatish munmkin. Ammo, hayot xilma-xilligi adavtiv 
radiatsiya hodisasi ekologik muhit turlanish uchun qulay paytlarda ro‘y bergan vaziyatlarda 
yuzaga keladi. Bu kontekstda ekologik muhitning mos bo‘lishida ikkita asosiy mexanizm 
mavjud: (1) organizmning muhim innovatsiyalar bilan bog‘liq ichki o‘zgarishlari; (2)tashqi 
ta’sirlar atrof-muhitdagi o‘zgarishlar hamda ajralgan er massalarining kolonizatsiyasi (kelib 
qo‘shilishi) kabi. Ikki holatning ham o‘zaro aloqadorligi bor, masalan, ichki (intrinsik) 
o‘zgarishlar organizmga yangi muhitni o‘zlashtirishga imkon beradi. Har ikki holatda ham, yangi 
tabiiy nisha muhitni o‘zlashtirayotgan individlarda adaptiv radiatsiya bilan bog‘liq genetik 
divergensiya ro‘y berishi uchun populyasiyaning qolgan qismidan qay darajadadir ajratilagan 
bo‘lishi talab etiladi. Agar yangi o‘zlashtiruvchi boshqa shu joydagi boshqa yashovchilar 
(ajratilmagan izolyasiya bo‘lmagan) bilan yaqin aloqaga kirishganda, ularning taksasi tomonidan 
davomiy kolonizatsiya qilinadi va turning o‘zgargan qismlari evolyusion jarayon emas, balki 
immigratsiya va tashqi ta’sir etuvchi omillarni o‘zida mujassamlashtirgan ekologik jarayon 
tomonidan boshqariladi. 

Muxit organizmning fizik qobig‘i xisoblanib, xar qanday muxit fizik, kimyoviy va 

boshqa omillarning majmui bilan namoyon bo‘ladi. Omil tirik organizmlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
ta’sir etuvchi muxitning ayrim bir tarkibiy qismidir. SHunday qilib, ekologik omilni tirik 
organizmlar moslashish reaksiyalari orqali javob beradigan xar qanday muxitning shart-
sharoiti deb qarash kerak.
Ekologik omillar juda xilma-xil. SHuning uchun ularni tasniflash zarur buladi. 
Ekologiyaning tarixidan ma’lumki, omillarning tasnifi ancha murakkab masalalardan biri 
xisoblanadi. Tabiatda omillar tirik organizmlarga bir butun yoki birgalikda ta’sir etadi. Ular 
ekologik, fiziologik, genetik va xokazolar tarzida ta’sir etadi. Omillarni tasniflashda ularning 
xilma-xil ta’sir etishi emas, balki kelib chiqish manbaiga qarab ajratish lozim. Omilni aniqlashda
uni tirik organizmlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri va o‘ziga xos ta’siri muxim axamiyatga ega. 
Ekologik omillarni tasniflashda uning tabiati, xarorat, nurlanish, bosim muxitning 
reaksiyasi va boshqalar doimo o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘ladi. D.N. Kashkarov (1933) 
omillarni uch guruxga ajratadi: iqlim, edafik va biotik. V.V.Alexin (1950) iqlim, edafik, 
orografik, biotik, antropogen va tarixiy omillarga ajratadi. 
Ta’rifga binoan omil muxitning ayrim elementi xisoblanib, organizmga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Ammo tarixiy, orografik kabi omillar tirik organizmlarga xech qanday 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etmaydi. SHubxasiz, ma’lum bir joyning dengiz satxidan absolyut 
balandligi, tog‘liklarning qiyalik burchagi darajasi yoki suv xavzasining chuqurligi kabilar xam 
ana shunday xususiyatga ega. Ular tirik organizmlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etmay, balki 
bevosita ta’sir etgan xolda boshqa omillar, ya’ni xarorat, bosim va xokazolarni ta’rif etish 
xususiyatini o‘zgartiradi. 
Muxit keng ma’noda qaralib, uning tarkibida faollik ko‘rsatuvchi omillar mavjud. 
Omillarni ta’sir etuvchi va xayot sharoiti uchun zarur guruxlarga ajratish mumkin. Ta’sir etuvchi 
omillar tirik organizmlar xayotiga kuchli ta’sir etib, ularning xatto irsiy xususiyatlari yoki boiqa 
ko‘rinishlardagi o‘zgarishlarini keltirib chiqaradi. Bularga xar xil mutagen omillarni (nurlanish 
va boshqalar) ko‘rsatish mumkin.
Xayot sharoiti uchun zarur bo‘lgan omillar o‘z navbatida tirik organizmlarning 
yashashi uchun zarur bo‘lgan xayoti va o‘sishini ta’minlovchi omillar va rivojlanish sharoiti 
(ontogenszni ta’minlovchi) omillariga bo‘linadi. 
YAshil o‘simliklarning xayoti uchun zarur bo‘lgan omillar kosmik (yorug‘lik, xarorat) 
va erdagi suv va ozuqa omillarga ajratiladi. Ushbu omillar mavqei jixatdan bir-biri bilan barobar, 
shuningdek, boshqa omil bilan almashtirib bo‘lmaydi. Ilmiy-texnik taraksiet tufayli inson yashil 
o‘simliklar uchun, zarur bo‘lgan kosmik omillarni boshqara olish imkoniyatiga ega bo‘ldi. 

---

SHunday qilib, xozirgi vaqtda ekologik omillar kelib chiqishiga vaqt bo‘yicha, 
muxitga, xarakteriga, ob’ektga ta’sir etishiga va boshqa tomonlarini xisobga olib tasniflanadi. 
Ekologik omillarni abiotik (o‘lik tabiatning ta’siri), biotik (tirik organizmlar bilan 
bog‘liq bo‘lgan ta’sir) va antropogen (insonning faoliyati natijasida kelib chiqadigan ta’sir) 
omillarga bo‘lib o‘rganiladi.
Abiotik omillarga quyidagilar kiradi: 
1. Iqlim, yorug‘lik, xarorat, xavo, namlik (xar xil shakllardagi yog‘ingarchiliklar, 
tuproq va xavoning namligi, 
qor qoplami); 
2. Edafik (yoki tuprok. gurunt) — tuproqning mexanik va kimyoviy tarkibi, uning fizik 
xossalari va boshkalar.
 
3. Topografik (yoki orografik) - relef sharoiti. 
Biotik omillarga quyidagilar kiradi: 1. Fitogen - birgalikda yashayotgap o‘simliklarning 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri (mexanik ta’sirlar, simbioz, parazitlik, epifitlarnnng yashashi) va bilvosita 
(tirik organizmlar yashayotgan muxitni o‘zgartirishi) kabi ta’sirlari; 2. Zoogen - xayvonlarning 
(oziqlanishi, payxon qilishi va boshqa mexanik ta’sirlar, changlatish, meva va urug‘larni 
tarqatishi, muxitga ta’sir etishi kabi ta’sirlar; 3. Mikrobiogen va mikogen-mikroorganizmlar va 
zamburug‘larning (parazitlilik, taщqi muxitni o‘zgartirish) ta’siri. 
Antropogen omillar insonning faoliyati natijasida kelib chiqadigan omillardir. 
Antropogen ta’sir natijasida tirik organizmlar yashash muxitining o‘zgarishi o‘z navbatida 
ekotizimlarning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi bog‘lanishlarning buzilishiga, inqirozga yuz 
tutishiga (cho‘llarni o‘zlashtirish, o‘rmonlarni kesib yuborish, pichan o‘rish va mol boqish, suv, 
tuproq va xavoni sanoat chiqindilari, zararli kimyoviy moddalar, maishiy chiqindilar bilan 
ifloslantirish va zaxarlashga olib keladi. Ba’zi xollarda biotsenozlarning butunlay yo‘q bo‘lib 
ketishiga sababchi bo‘ladi .