Amaliy mashg’ulot №6 Mavzu: Motor moylarining xossalari Ishdan maqsad

Moylash usullari va materiallarning turlari 
Mashina va mexanizmlar ishqalanishdagi kuchlarni kamaytirish maqsadida turli 
moylash materiallari qo`llaniladi. Qadim zamonlardan ishlatiladigan organik moylar 
(o`simlik moylari) o`rnini XIX asrdan boshlab mineral (neft) moylari va hozirgi 
zamonda sintetik hamda qattiq moylash materiallari egallamoqda. 
Ishqalanuvchi sirtlarni moy qatlami bilan bir-biridan ajratish xarakteriga ko`ra 
moylash turlari quyidagilarga bo`linadi: 
- 
gidrostatik (gazostatik) moylash - bu suyuq (gazli) moylash usuli bo`lib, 
ishqalanuvchi yoki tarkibi saqlanayotgan sirtlarning bir-biridan to`la ajralishi tashqi 
bosim ostida shu sirtlar oralig`idagi tirqishga moy (gaz) kirgizish yo`li bilan 
erishiladi; 
- 
chegaraviy moylash - bu moylashning shunday turiki, nisbiy ha-rakatdagi 
sirtlarning ishqalanishi va yeyilishi shu sirtlarning va moylash materiallarining 
xossalari bilan aniqlanadi; 
- 
yarimsuyuqlik moylash - bunda suyuqlik moylash qisman sodir bo`ladi. 
Moylash materiallarini chiqib kelishi, fizik holati va vazifasiga qarab (DAST 
23.002-78) tavsiflanadi. Kelib chiqishi yoki boshlang`ich xom-ashyoga ko`ra 
moylash materiallari quyidagilarga bo`linadi: 
-mineral moylash materiallari-tabiiy holdagi mineral uglevodorodlarni 
aralashtirish yoki qayta ishlash yo`li bilan olinadi; 
-neft moylash materiallari-neft xom-ashyolaridan tozalab olingan moy; 
- 
sintetik moylash materiallari - sintez yo`li bilan olingan materiallar. Sintetik 
materiallar belgilangan xususiyatlarga ega bo`ladi. Ammo ularning ishlab 
chiqarilishi qimmatligini hisobga olib ishlatish deyarli cheklangan, ularni eng 
muhim ishqalanish tarmoqlarida ishlatiladi; 
- 
o`simlik moylash materiallari - bu o`simliklardan olinadigan moylar. Ularni 
o`simliklar urug`larini qayta ishlashdan olinadi. Texnikada ko’pincha kastorli, 
gorchitsa, sirop va boshqa o`simlik moylari ishlatiladi; 
-hayvonot moylash materiallari - hayvonot mahsulotlaridan olinadi.
O`simlik va hayvonot surkov moylari neft moylariga nisba-tan ancha yuqori 
moylash xususiyatiga ega, ammo issiqyaik ta`siriga chi-damli emas. Shuning uchun 
ularni ko’pincha neft moylariga aralashtirib ishlatiladi. 
Fizik holatiga ko`ra moylash materiallari quyidagi turlarga bo`linadi: 
- 
motor moylari, ichki yonuv dvigatellarida ishlatish uchun (karbyuratorli, dizelli, 
aviatsion dvigatellarda va boshqalarda); 

---

- 
transmission moylar, traktor, avtomobil, trolleybus, tramvay va boshqa 
mashinalarda ishlatiladi; 
- 
sanoat moylari, dastgohlarda ishlatiladi; 
- 
gidravlika moylari, mashinalarni gidravlika tizimida ishlatiladi; 
- 
maxsus kompressorlar, asboblar, tsilindrli, elektroizolyatsion va vakuum 
qurilmalarda ishlatiladigan moylar. 
Ishlatish haroratiga ko`ra quyidagilarga bo`linadi: 
- past haroratli, ishlatish harorati 60°S dan oshmagan tarmoqlar 
uchun (asboblar uchun, sanoat va boshqalar); 
- 
o`rtacha haroratli, ishlatish harorati 150...200°S (turbinali, kompressorli, 
tsilinrdli va boshqalar); 
- 
yuqori haroratli, harorati 300°S va undan yuqori tarmoqlarda ishlatish uchun. 
Bunga asosan motor moylari kiradi. 
Moylash materiallarini umumiy tavsiflari quyidagilardan iborat: 
- 
moslik, ikki yoki ko’p turdagi moylash materiallarini ekspluatatsion 
xususiyatlari va saqlashda turg`unligi yomonlashmasdan aralashish qobilyatini 
xarakterlaydi; 
- 
konsistentsiya, plastik moylash materiallarining tashqi ta`sir ostidagi 
deformatsiyaga qarshilik ko`rsatish qobilyati; 
- 
qovushoqlik indeksi harorat oshishi bilan qovushoqligini ka-mayishini 
xarakterlaydi. 
Ishlash jarayonida surkov moylari har xil omillar ta`siri ostida bo`ladi: ishlab 
chiqarilgan gazlar va detallarning yuqori harorati, havo
 
kislorodi va yonilg`i 
mahsulotlari bilan jadal kontaktlanish, metallar va detallar qotishmalarining katalitik 
ta`siri, ishqalanish tarmoqlarida yuqori solishtirma yuklamalar, moy harakati tezlik 
tartibi va mexanizmlar ishlash tartibini o`zgarishi va boshqalar. Bu omillarni ta`siri 
surkov moylarida murakkab fizik-kimyoviy jarayonlarni tug`diradi, natijada vaqt 
o`tishi bilan sifat ko`rsatkichlari o`zgarib boradi. 
Shunday qilib surkov moylariga quyidagi talablar quyiladi: 
- 
tegishli qovushoqlik va qovushoqlik indeksiga ega bo`lishi; 
- 
yuqori va termooksidlanish turg`unligiga ega bo`lishi; 
- 
korroziyaga va yeyilishga qarshi chidamli xususiyatga ega bo`lishi; 
- 
tashqi muhitni har xil haroratida erkin oqishi; 
- belgilangan muddatda ishlashi va detallar sirtida har xil 
yig`indilar hosil qilmasligi kerak va boshqalar 
Yuqorida sanab o`tilgan vazifalarni yoki ularni bir qismini yetarli darajada 
uzoq muddat davomida ta`minlanishiga erishish uchun moylar bir qator 
ekspluatatsion talablarga javob berishi lozim. Bu talablar ichida eng asosiylari 

---

quyidagilardir: moyning qotish harorati imkoniyat qadar past bo`lishi va 
ishqalanuvchi detallarning ishonchli ishlashini ta`minlovchi qovushoqlikka ega 
bo`lishi; ishqalanuvchi detallarning yoyilishini sekinlatish uchun yaxshi moylash 
xossasiga ega bo`lishi; fizikaviy va kimyoviy turg`unligi yetarli darajada bo`lishi; 
metallarni korrozion yemirilishdan saqlashi va tarkibida mexanik aralashmalar va 
suvni bo`lmasligi lozim. Bundan tashqari moyni qimmatbaholigi va o`t olish xavfini 
ham hisobga olish lozim. 
Moy sifatiga qo`yiladigan ekspluatatsion talablar bir yoki bir necha 
ko`rsatkichlar bilan ifodalanadi va bu ko`rsatkichlarning qiymati turli maqsadlarda 
ishlatiladigan moylar uchun Davlat standarti asosida me`yorlashtirilgan. Quyida 
moylarning asosiy sifat ko`rsatkichlarining mohiyatini va bu ko`rsatkichlarni 
avtomobil dvigatellari va boshqa agregatlarning ishonchli va uzoq muddat ishlashiga 
ta`sirini ko`rib chiqamiz.