Amaliy audit

 
10.11- Jadval
Eksport muomalalarini tekshirish uchun audit dasturi 
№ 
Muomalalar ro’yxati 
Ma’lumot manbalari 
Amalga 
oshirish usuli 
1.
Kontraktlar miqdori va to’g’ri 
rasmiylashtirilganligi 
Kontraktlar 
Tasdiqlash 
2.
Tovarlarni eksportga jo’natish bo’yicha 
muomalalarining to’g’ri va o’z vaqtida 
rasmiylashtirilishi 
Tovar-transport 
nakladnoylari, schyot-
faktura, konosament 
Tasdiqlash 
3.
Eksport muomalari qonuniyligini tekshirish 
Yo’riqnoma, qonun, 
litsenziyalarning 
mavjudligi 
Tasdiqlash 
4.
Eksport muomalalarini amalga oshirishdagi 
ustama smeta xarajatlari me’yorlarini 
tekshirish 
Me’yorlar, smetalar, 
ustama xarajatlar bo’yicha 
analitik schyotlar 
Analitik 
tadbirlar 
5.
Mahsulot, ish va xizmatlarni eksport 
kategoriyasiga olib borilishi 
Eksport bo’yicha hujjatlar 
Tasdiqlash 
6.
Eksport muomalalarini soliqqa tortish: QQS, 
aktsizlar 
Buxgalteriya hisobi 
ma’lumotlari, eksport 
bo’yicha birlamchi 
qayta 
hisoblash 

---

403 
hujjatlar 
7.
Eksport muomalalari bo’yicha hisob-
kitoblarning o’z vaqtida amalga oshirilishi, 
debitorlik va kreditorlik qarzlarining 
to’g’riligi 
Xorijiy xaridorlar bilan 
hisob-kitoblar 
ning analitik hisobi 
Tasdiqlash 
8.
Kurslar bo’yicha aniqlash va buxgalteriya 
hisobi va hisobotlarda aks ettirilishining 
to’g’riligi 
Xorijiy xaridorlar bilan 
hisob kitoblarning analitik 
hisobi, MB ma’lumotlari 
Qayta 
hisoblash, 
kuzatish 
Valyuta izohlari valyuta va tovar bozorlaridagi o’zgarishlarni hisobga olgan holda 
to’lanadigan to’lov hajmini belgilaydi. Bu valyuta xavf-xatarlaridan sug’urtalanishning eng ko’p 
tarqalgan usulidir. 
Valyuta izohlari egri va to’g’ri valyuta izohlariga bo’linadi. Egri valyuta izohi tovar bahosi 
xalqaro hisob-kitoblarda keng tarqalgan valyutada qayd qilingan, to’lov esa boshqa pul birligida, 
odatda, milliy valyutada amalga oshirilgan vaqtda qo’llaniladi. Izoh teksti taxminan quyidagicha 
bo’lishi mumkin: 
«Qayd qilingan baho AQSh dollarida, to’lov Yaponiya ienasida. Agar AQSh dollari kursi 
Yaponiya ienasiga nisbatan to’lov kuni kelgan vaqtda shartnoma belgilangan kundagi kurslariga 
qaraganda o’zgarsa, shunga munosib ravishda shartnomadagi tovar bahosi va to’lov summasi ham 
o’zgaradi». 
To’g’ri valyuta izohi shartnoma valyutasi va to’lov valyutasi bir xil bo’lgan vaqtda 
qo’llaniladi. Ammo to’lov hajmi shartnoma valyutasining kursi boshqa bir barqaror valyuta kursiga 
nisbatan o’zgarishi asos qilib olingan holda belgilanadi. Bunday barqaror valyuta izoh valyutasi, 
deb ataladi. To’g’ri valyuta izohi valyutani sotib olish qiymatini avvalgi holda ushlab turish uchun 
qo’llaniladi. Bunday izoh matni taxminan quyidagicha: 
«Qayd qilingan tovar bahosi va to’lovi AQSh dollarida. Agar to’lov muddati kelgan vaqtda 
Nyu-York valyuta birjasida dollar kursi Yapon ienasiga nisbatan shartnoma belgilangan kundagiga 
qaraganda past bo’lsa, shunga munosib ravishda AQSh dollaridagi tovar bahosi va to’lov summasi 
oshadi». 
Valyuta tavakkalchiligini sug’urtalashning yana bir turi bu forvard muomalalaridir. Bunda 
forvard qoplanishi, ya’ni baho xavf-xatarga qarshi sug’urtalanishini bildiradi. Forvard qoplash 
operatsiyalari valyuta kursining o’zgarishi natijasida yuzaga keladigan xavf-xatarlarni sug’urtalash 
maqsadida o’tkaziladi. 
Forvard valyuta operatsiyalari ikki ish kunidan kam bo’lmagan vaqtda amalga oshiriladi. 
Valyuta bozorida forvard bitimlari amalga oshirilishining quyidagi standart muddatlari mavjud: 1 
hafta; 1 oy; 3 oy; 9 oy; 12 oy. 
Yuqorida aytib o’tganimizdek, valyuta xavf-xatarlarini sug’urtalashda forvard valyuta 
shartnomalaridan foydalaniladi. 
Masalan, amerikalik eksporter angliyalik importerga 30 kun mobaynida to’lash sharti bilan 
1000000 funt sterling mahsulot sotayapti. Shu paytda «spot» kursi - 1900, forvard kursi esa - 18500 
funt sterling. 30 kundan keyin haqiqatdagi almashuv kursi - 18700 dollar/funt sterling, shartnoma 
tuzilgan vaqtda eksporterning buxgalteriya hisobida 1900000 dollar debitorlik qarzi sifatida aks 
ettiriladi. Lekin eksporterni valyuta risklari tashvishga soladi. Shuning uchun u forvard bitimini 
tuzishi, ya’ni 18500 dollar/funt sterling kurs bilan konvertirlanadigan dollardagi summaga ega 
bo’lishi mumkin. Shunday qilib, u 50000 dollar sarflab (valyuta tavakkalchiligini himoyalash 
uchun), 1850000 dollar mablag’ga ega bo’ladi. Firma summani to’laligicha inkassatsiya qilib yana 
30 kun kutishi va almashuv kursi yuqoriroq bo’lgan vaqtda ko’proq daromad olishi mumkin. 
Agar (60 kundan keyin) haqiqatdagi kurs 18700 dollar/funt sterling deb oladigan bo’lsak, 
eksporter boshlang’ich summadan (1900000 dollardan) bir qancha kam bo’lgan va forvard 
shartnomasidagi mablag’ (1850000 dollar)dan ko’p bo’lgan 1870000 dollarga ega bo’ladi. Dollar 
kursi 18000 dollar/funt sterlingga oshib ketgan taqdirda forvard shartnomasi orqali eksporter 
yanada yaxshiroq samaraga erishgan bo’lar edi. 

---

404 
Valyuta tavakkalchiligini oldini olishning yana bir turi bu valyuta optsionlaridan 
foydalanishdir. Valyuta optsioni bu qimmatbaho qog’oz bo’lib, u o’z egasi ma’lum miqdordagi 
valyutani belgilangan kurs bo’yicha belgilangan vaqtda sotish yoki sotib olish huquqini beradi. 
Forvard bitimlaridan farqli ravishda valyuta optsionlari o’z egasiga majburiyat yuklaydi. Valyuta 
optsionining ikki turi mavjud: 
1.
Kol optsion; 
2.
Put optsion. 
Kol optsion valyutani sotib olish huquqini beradi. Put optsion esa valyutalarni sotish 
huquqini beradi. 
Optsionning ikki xil standarti mavjud: 
1.
Evropacha optsion, bunda optsion egasi muddati tugagandan so’nggina uni ishlatish 
huquqiga ega bo’ladi; 
2.
Amerikacha optsion, bunda optsion egasi optsiondan bitim davri mobaynida qolgan 
vaqtida foydalanishi mumkin. 
Valyuta tavakkalchiligini bartaraf qilishda valyuta optsionidan foydalanila boshlanganiga 
hali ko’p vaqt bo’lgani yo’q. Valyuta optsionidan foydalanishni quyidagi misolda ko’rishimiz 
mumkin. 
Aytaylik, amerikalik eksporter almashuv kursi 19000 dollar/funt sterling bo’lgan vaqtda 
angliyalik importerga 1000000 funt sterling summadagi tovarni sotishga qaror qildi. Xuddi shu 
paytda Filadelfiya fond birjasiga keldi va ularga funt sterlingni sotib evaziga dollar olish bo’yicha 
optsion shartnomasini imzoladi va 25000 dollar miqdorida haq to’ladi. Importerdan 1000000 f.st. 
olish vaqtida ekporter optsionni (unga) sotish yoki sotmaslikni hal qilish kerak. Agar joriy almashuv 
kursi 1.9000 dollar/f.st.dan yuqori bo’lsa, ekporter optsiondan voz kechadi, chunki u f.st.ni bozor 
kursida konverterlab, ko’proq mablag’ga ega bo’ladi. To’g’ri u 25000 dollar yo’qotadi, lekin bu 
summa sug’urta rolini bajaradi. Agar almashuv kursi 1.9000 dollar/f.st.dan tushib ketsa, olaylik 
1.8000 dollar/f.st. eksporter optsiondan foydalanadi va funt sterlingni kelishilgan kurs bo’yicha, 
ya’ni 1.9000 dollar/f.st.dan almashtiradi. Uning schyotiga 25000 dollar haq to’langanligi hisobiga 
1.900.000 dollar kelib tushadi. 
Audit jarayonida e’tibor qaratilishi zarur bo’lgan holat shundan iboratki, agarda tushumlar 
qancha va qachon kelib tushishi aniq bo’lsa, forvard bitimlaridan foydalanilishi kerakligi va aks 
holda optsionlardan foydalanish kerakligidir. Lekin optsion forvard shartnomalariga qaraganda 
qimmatroq moliyaviy vosita hisoblansada, O’zbekiston sharoitida ulardan foydalanish hozirgi 
valyuta bozorlari nobarqaror bo’lgan holatlarida maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. 
Shuni alohida aytib o’tish kerakki, eksport muomalalari bo’yicha moliyaviy natijaga ustama 
xarajatlar ham ta’sir qiladi. Bu boradagi auditorning vazifasi bunday xarajatlarning qonuniyligi va 
maqsadga muvofiqligini aniqlashdir. Ustama xarajatlar miqdor mazmunini o’rganish har bir 
moddaning smeta va baza davriga nisbatan mutloq va nisbiy o’zgarishini taqqoslash tahlili orqali 
o’tkazishdan boshlanadi (10.12 jadval).