Amaliy audit

17.2. Ma’lumotlarni elektron tahlil qilish sharotida audit.
 
Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirilmagan tarzda yuritishda xo’jalik 
operatsiyalarni kuzatish engil kechadi va bu, o’z navbatida, ma’lumotlarni qog’ozda 
ifodalaydigan hujjatlar bilan olib borilishini talab qiladi. Bu hujjatlarga - 
ko’rsatmalar, to’lov qog’ozlari, hisob schetlari va hisob registrlari kiradi. Ayni 
shunday hujjatlar kompyuter tizimida ham bor, lekin ko’p hollarda ular faqat elektron 
shaklda mavjud bo’ladi. 
Kompyuter tizimi o’z ichiga quyidagi elementlarni oladi: 
Apparat vositalari: kompyuterni tashkil qiluvchi qurilma va vositalar; 
Dasturli vositalar: 
a) Tizimli dasturlar - bu operatsion tizim, ma’lumotlar bazasini boshqarish 
tizimi. 
b) Ustama dasturlar - o’ziga xos vazifalarni hisobga olgan holda mustaqil 
ravishda ishlab chiqilgan yoki sotib olingan avtomatik dasturlar. 
Hujjatlar - ma’lumotlarni kiritish, tahlil qilish va xulosa chiqarish bilan bog’liq 
tizim va boshqaruv tuzilmalarining yozma izohlanishi; 
Personal - tizimni boshqaruvchi, loyihalashtiruvchi hamda dasturlar bilan 
ta’minlovchi, ma’lumotlarni tahlil qilish tizimini nazorat va ekspluatatsiya qiluvchi 
ishchilardir; 
Ma’lumotlar - tizimga kiritiladigan, tahlil qilinadigan va saqlanadigan xo’jalik 
operatsiyalari to’g’risidagi ma’lumotlar; 
Nazorat muolajalari - operatsiyalar bajarganligini yozma ta’minlaydi, 

---

523 
xatolarning oldini olish imkonini beradi va xatolarni registratsiya qiladi. 
Ma’muriyatning asosiy majburiyatlaridan biri - ichki nazoratning ish bilan 
ta’minlangan tizimini yaratishdir. Bu tizimga kompyuter tizimining nazorat 
muolajalari va nazorat siyosati kabi bo’g’inlari kiradi. Auditorning majburiyatiga 
kompyuter muhitida nazoratning nosamaradorligi tavakkalchiligini baholash kiradi. 
Ma’muriyat esa, o’z navbatida, quyidagilarni ta’minlashi lozim: 
- kompyuter tizimida ma’lumotlarning to’laligi va o’z vaqtida yangilab 
turilishini; 
- ma’lumotlarni tahlil qilish jarayonida bajarilgan operatsiyalarning nazorat 
yozuvlarini saqlaydigan tizimlaridan foydalanishni; 
- auditorlarning tizimiga kirishini va ularga tizim ishi uchun javobgar bo’lgan 
mutaxassislardan yordam sifatida berishi. 
Ma’lumotlarni kompyuterlarda qayta ishlashning o’ziga xos xususiyatlari. 
Buxgalteriya hisobi yuritishda ma’lumotlarning qay usulda qayta ishlanishi, 
o’z navbatida, firmaning tashkiliy tuzilishi hamda ichki nazorat uslubi va 
muolajalariga ta’sirini o’tkazadi. Kompyuter texnologiya nazoratining muolajalari va 
shartlarini baholashda hisobga olinadigan bir qator xususiyatlar bilan xarakterlanadi: 
Nazorat yozuvlari.
Ba’zi kompyuter tizimlarida operatsiyalarning bajarilganligi 
haqida muhim nazorat yozuvlari ma’lum bir vaqtgacha saqlanadi yoki bu yozuvlar 
faqat mashina o’qiydigan shaklda bo’ladi. 
Bajariladigan operatsiyalarning bir xildaligi
. Ma’lumotlarni kompyuterda 
qayta ishlash jarayon buxgalteriya hisobi yuritishda o’xshash operatsiyalarni bajarish 
uchun bir xilda bo’lgan komandalarni ishlatishni ko’zda tutadi. Bu esa, o’z navbatida, 
ma’lumotlarni qo’lda qayta ishlash paytida ro’y berib turadigan xatolarning umuman 
qaytarilmasligini ta’minlaydi. Dasturiy xatolar esa bir xil sharoitda o’xshash 
operatsiyalarning barchasini noto’g’ri qayta ishlanishiga olib keladi. 
Vazifalarning taqsimlanishi
. Bunda har bir mutaxassisning vazifasi aniq 
chegaralangan bo’lib, bu dasturlardan har bir mutaxassisning foydalanish huquqini 
himoyalash imkoniyati bor.
Noaniqlik 
va 
xatolarni 
aniqlashning 
potentsial 
imkoniyatlari
. 
Avtomatlashtirilmagan buxgalteriya hisobi solishtirilganda kompyuterli tizimdan, 
hatto, nazoratchilarning ham noqonuniy foydalanish huquqidan mahrum ekanligini 
ko’rish mumkin. Bundan tashqari bu texnologiyada aktivlar haqidagi har qanday 
ma’lumotni olish va ma’lumotlarni o’zgartirish uchun foydalanish mumkin.