Amaliy audit

Riskni
baholash
Riskni baholash (yoki riskni aniqlash) riskni tahlil qilish asosida tashkilot 
yoki idoralarning maqsadga erishishlarini ta’minlash uchun ichki nazorat 
hususiyatiga asoslanadi. Rahbariyat riskni pasaytirish maqsadida nazoratni joriy 
etish yo’li bilan riskni baholaydi. 
Riskni bholash bilan bog’liq tushuncha davlat sektori uchun yangi 
hisoblanadi. Haqiqatda esa rahbariyatni yashirin amaliyotidagi rasmiyatchilik 
hisoblanadi. Lekin bunday rasmiyatchilik daromad usuli bilan ichki nazorat va 
auditorlik ishlari amaliyotlari uchun katta yordam beradi. 
Rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasining ko’rsatishicha, bunday vazifa 
echimini topish uchun boshqaruv risklari amaliyotidan foydalanish lozim. 
Risk deganda, byudjet tashkilotlari o’z faoliyatini amalga oshirishda negativ 
hodisalarni paydo bo’lishi ehtimoli tushuniladi. Risklarni klassifikatsiyasi 
turli xil bo’lishi va ko’p jihatdan byudjet tashkilotlarining faoliyatiga bog’liqdir. 
Bizning fikrimizcha, risklarni operatsion va auditorlik risklariga bo’lish mumkin. 
Operatsion risk deganda, davlat funktsiyasi va davlat xizmatlarini taqdim 
qilishda 
byudjet 
tashkilotlarida 
operatsiyalarni 
bajarishdagi belgilangan 
jarayon 
va 
amaliyotlarining 
buzilishini 
paydo 
bo’lishi tushuniladi. O’z 
navbatida, auditorlik risklari deganda, xato yoki noto’g’ri fikr bildirish, 
aniqlash, identifikatsiya va xato hamda kamchiliklarni baholash tushuniladi. 
Risklarni 
boshqarish 
protseduralari 
risklarni 
identifikatsiyalash, uni 
miqdori va sifatini baholash, risklarni kamaytirishga yo’naltirilgan tadbirlarni 
qabul qilish va risklarni doimiy monitoring qilishni o’z ichiga oladi. 
Byudjet tashkilotlari risklarini 
boshqarishda 
protseduralarni 
amalga oshirishda analitik va amaliy metodlardan foydalaniladi. Analitik 
metod risklarning ta’sirini aniqlash instrumenti hisoblanadi va quyidagilarni o’z 
ichiga oladi: 
- risklarni prognozlashtirish tizimini joriy qilish; 
- risklarning oldini oluvchi ogohlantiruvchi mexanizmlarni joriy qilish; 

---

259 
- risklarning ustuvorligini aniqlash; 
- risklarning doimiy monitoringini amalga oshirish. 
O’z navbatida, amaliy usullar risk bilan bog’liq operatsiyalarni amalga 
oshirishda 
paydo 
bo’ladigan 
negativ 
holatlarni 
kamaytirish 
uchun 
mo’ljallangan va quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
- sodir bo’lishi mumkin bo’lgan negativ holatlarni operativ bartaraf etish 
mexanizmini ishlab chiqish; 
- sug’urta risklari tizimini yaratish.
Nazorat
bo’yicha
tadbirlar
Nazorat bo’yicha tadbirlar INTOSAI bo’yicha “siyosat va jarayonlar, 
muassasa belgilagan risk masalalarini echish va muassasa maqsadlariga 
erishish” sifatida aniqlanadi. 
Ular ma’lum muassasa moliyaviy yoki operatsion faoliyati sifatida 
o’rnatiladi va muassasa hamma funktsiyasi hamda barcha darajasi bo’yicha 
o’tkaziladi. Lekin ichki nazoratni umumiy xususiyatlari bo’lib, ular ichki 
nazoratning har qanday tizimiga taalluqli bo’ladi: 
Tizim
va
siyosat:
- Axborotlarni boshqarishni ishonchli tizimi, ketma-ketlikda “Davlat 
moliyasini boshqarishni axborot tizimi”ni (keyinchalik - ISUGF) amaliyotga joriy 
etish hisoblanadi; 
- Hisobot tizimi, boshqaruv zanjirining har bir darajasida aniq 
javobgarliklari 
aniqlangan 
va 
operatsiyalarning 
obzori, 
jarayonlar 
va 
faoliyatni xamda rahbariyatni o’z ichiga oladi ; 
- Qoida: vazifalarni ajratish (ruxsat berish, qayta ishlash, yozuv, obzor 
faqat bir agent yoki bir bo’lim tomonidan bajarilmasligi kerak); 
Protseduralar:
Ijobiy baho berish va ruxsat berish protsedurasi; Resurs va yozuvlarga ruxsat 
berishning nazorati; Tekshirish, muvofiqlashtirish;

---

260 
Moliyaviy holat, protseduralarni qamrab olish 
va mablag’lar saqlanishini 
hujjatlashtirish hamda moliyaviy yozuvlarning ishonchliligi; 
Hamma tizim, qoida va protseduralar hujjatlashtirish protsedura, qoida, 
jaryonlar ketma-ketligi bo’yicha chizma, guruhlashtirish va boshqalar. 
Har bir asosiy moliyaviy yoki operatsion protsesslar yoki tsikllar 
bo’yicha operatorlar yoki operatsiyalar aniqlanadi va kuzatib boriladi. 
Shunday qilib, “auditor izi” yaratiladi, natijada ichki audit funktsiyasini samarali 
amalga oshirish imkoniyati yaratiladi. 
Almashinuv
va
axborot
Almashinuv va axborotni samarali jarayonlari yaxshi ichki nazorat 
tizimining kaliti hisoblanadi. Haqiqatda ishonchli, o’rinli va muhim axborot 
identifikatsiya qilinadi, qayta ishlanadi va shakl hamda muddatlarda beriladi, 
natijada odamlarga o’zining ichki nazorati va boshqa vazifalarini amalga oshirish 
imkonini beradi. 
Monitoring
Monitoring rahbariyat tomonidan nazorat tadbirlarini doimiy o’tkazish 
imkonini beradi. 
Monitoring 
jarayoni, 
tegishli 
nazorat 
jarayonlari 
hamma 
biznes 
tadbirlari bo’yicha amalga oshirilishi va ushbu protseduralarga rioya 
qilinishi 
rahbariyat 
tomonidan 
doimiy 
amalga 
oshiriladigan 
nazorat 
tadbirlaridan direktor hamda rahbariyatga ishonchli kafolat beradi. 
Rasmiy protseduralar zaif tomonlarini aniqlash uchun talab qilinadi va 
tegishli tuzatish tadbirlari bilan ta’minlaydi hamda ular maqsadga erishish 
uchun qo’shimcha nazorat tadbirlarini amalga oshirish imkonini beradi. 
Monitoring auditor tavsiyalarining bajarilishi ustidan nazorat qilishni o’z ichiga 
oladi.