Amaliy audit

Davlat
moliyaviy
nazorati
turlari
Davlat moliyaviy nazorati organlari o’zining vakolati doirasida quyidagi 
nazorat turlarini amalga oshiradi: 
1) kompleks nazorat – aniq davr bo’yicha hamma masalalar bo’yicha 
nazorat ob’ektlarini tekshirish va faoliyatini baholash; 
2) tematik nazorat – aniq davr bo’yicha ayrim masalalar bo’yicha 
nazorat ob’ektlarini tekshirish va faoliyatini baholash; 

---

254 
3) muqobil nazorat – uchinchi shaxs nazorati, tekshirilayotgan savol 
doirasida asosiy nazorat ob’ekti bilan bog’liq faqat o’zaro munosabatlar 
savollari qarab chiqiladi; 
4) qo’shma nazorat – davlat moliyaviy nazorati organlari boshqa davlat 
organlari bilan hamkorlikda o’tkazadigan nazorat. 
 
1.3.
Davlat
sektorida
ichki
nazorat
xizmati
faoliyatining
tajribasi
va
ichki
auditni
yanada
rivojlanishining
nazariy
asoslari
“Davlat moliyasini boshqarish islohotlarining stragiyasining yakuniy maqsadi 
– O’zbekiston Respublikasi Davlat moliyasini boshqarish tizimi ustidan 
nazoratni yaxshilash hisoblanadi”. Haqiqatda ham yangi qoida va yangi 
sistema davlat moliyasini boshqarish jarayonlarini amalga oshirish bilan 
kuchga kiradi yoki ishlab chiqiladi. Ular ichki nazoratning asosiy tarkibiy 
qismini tashkil etadi. 
Moliya xo’jalik faoliyatining taftishi-nazorat faoliyatini yuqori xarajatli va 
ko’p mehnat talab qiluvchi instrumenti hisoblanadi, so’zsiz tashkilotlarning 
moliyaviy xo’jalik faoliyatidagi kamchiliklar va qoidabuzarliklarni aniqlash 
imkonini beradi. Lekin jahon tajribasida yangi kam xarajatli nazorat 
faoliyatining metod, shakl va usullari paydo bo’lmoqda. 
Nazorat usullarini yangi shakllaridan foydalanishning zaruriyati shundaki, 
nazorat organlari byudjet mablag’lari xarajatlarining to’g’riligi va maqsadga 
muvofiqligini, tashkilot asosiy faoliyati xarajatlarini samarali foydalanish 
nuqtai nazardan ko’rib chiqiladi. Ushbu vazifalarni echish uchun har bir 
tashkilot yoki tashkilotlarda ichki nazorat va ichki auditni yo’lga yo’yilgan 
mexanizmi ishlashi lozim. 
Ichki nazorat tushunchasi yangi emas, u XVIII asrning boshlarida paydo 
bo’lgan va XX asrning boshlarida to’liq shakllangan hamda unda quyidagi 
majburiy elementlar bo’lishligi belgilangan: vakolatlarni bo’lish, xodimlarning 
rotatsiyasi, hisob yozuvlaridan foydalanish va tahlil qilish. XX asrning oxirlarida 
ichki nazorat risklarni nazorat qilish vositasiga aylandi va uning funktsiyasi 
menejment riski bilan bevosita bog’liq bo’ladi. Bunda ichki nazorat ichki audit 
bilan juda bog’liq bo’ladi. 

---

255 
Hozirgi amaliyotda ichki nazorat va ichki audit bo’yicha quyidagi 
tushunchalardan foydalaniladi: 
“Ichki nazorat – bu jarayon, kompaniya direktorlar kengashi, menejment va 
boshqa xodimlar tomonidan amalga oshiriladigan, quyidagi vazifa va 
maqsadlarga erishish uchun yo’naltirilgan: 
- kompaniya operatsiyalarining samaradorligi va natijaviyligi; - moliyaviy 
hisobotlarning ishonchliligi; 
Tegishli 
qonunchilik, 
qonun 
osti 
akt 
va 
reglamentlariga 
rioya 
qilinishi.” (Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway 
Commission, “Internal Control – Integrated Framework”, 1992). 
“Ichki audit-bu faoliyat bo’yicha mustaqil va ob’ektiv tasdiqlash va 
maslahat berish, aktsioner qiymatni oshirish yo’nalishi va tashkilot 
xo’jalik faoliyatni takomillashtirish kabi tushuniladi. Ichki audit tashkilotni 
qo’yilgan maqsadga erishishi uchun, baholashga tizimli va ketma-ket yondashuv 
va risklarni boshqarish jarayonlari samarasini oshirish, ichki nazorat va 
korporativ boshqarishga yordam beradi.” (The Institute of Internal Auditors, 
“The Professional Practices Framework”, June 2002). 
Ichki nazorat –byudjet tashkiloti rahbariyati va boshqa xodimlari 
tomonidan amalga oshiradigan jarayon va davlat funktsiyasini bajarish 
bo’yicha operatsiyalar natijasi va davlat xizmatini taqdim qilish, ishonchli 
hisobotlar bilan ta’minlash va qonunchilik hamda boshqa normativ-huquqiy akt 
va reglamentlarga rioya qilishdan iborat. 
Ichki audit-ob’ektiv faoliyat bo’lib, ichki nazoratni samarali amalga 
oshirishga yo’naltirilgan, tuzilayotgan hisobotlarni va byudjet tashkiloti faoliyati 
samarasini hamda samaradorlikni oshirish bo’yicha tavsiyalar taqdim qilishga 
yo’naltirilgan. 
Bunda 
shuni 
ta’kidlash 
kerakki, 
ichki 
nazorat 
tashkiliy 
birlik 
hisoblanmaydi, balki ko’proq yoki kamroq darajada unda ishtirok etayotgan 
hamma xodimlar faoliyatiga bog’liq bo’ladi. 
Agar ichki nazorat va audit masalasi g’aznachilik tizimida qarab 
chiqiladigan bo’lsa, hozirgi vaqtgacha ushbu yo’nalishda ma’lum bir ishlar 
amalga oshirilgan. 

---

256 
Hozirgi vaqtgacha yagona qonunchilik bazasi va tegishli qonun osti 
aktlari, tartibga soluvchi jarayonlar va davlat moliyaviy nazoratini amalga 
oshiruvchi printsiplar (davlat sektorida nazorat faoliyati bilan bog’liq asosiy 
normativ aktlar 1.1. punktda keltirilgan). 
A) Avvalo nazariy asoslarini ko’rib chiqamiz: 
Ichki nazorat tashqi taftish organi tomonidan amalga oshiriladigan 
nazoratdan farq qiladi. Bu nazoratning integrallashgan tizimi bo’lib 
tashkilotga moslashtirilmagan. Natijada, ichki nazorat ko’pincha boshqaruv 
nazorati sifatida tushuniladi. 
Ichki nazorat faqat moliyaviy boshqaruvga taalluqli bo’lmasdan, davlat 
boshqaruvi tadbirlarining operatsion aspekti hisoblanadi. 
Rahbariyatning istagi bo’yicha zamonaviy nazorat tizimini qo’llab-
quvvatlash, uni qo’llash, egalik qilish kontseptsiyasini muvaffaqiyatli amalga 
oshirish asosiy shartlaridan hisoblanadi. 
Boshqaruvning 
ierarxiyasida 
hamma 
muassasalarda 
ichki 
nazorat 
jarayoniamalga oshiriladi. Ichki nazoratning markaziy elementi tashkilotning 
barcha 
xodimlari 
o’zining 
qarorlari 
va 
harakatlariga javobgar ekanligi 
hisoblanadi.