|
Муаллифлар
қўлимиздан келмаса, биз ҳам комил инсонлар қаторидамиз, де-
йишга ҳаққимиз борми?! Йўқ, албатта! Шу нуқтаи назардан, ки-
тобимиз том маънода, баркамолликка, комилликка эришишнинг
замонавий моддий (молиявий) жиҳатларига бағишланган дейи-
шимиз мумкин.
20
1-БОБ. АМАЛИЙ МОЛИЯНИНГ
МАЗМУН-МОҲИЯТИ ВА УНИ ЎРГАНИШНИНГ
ОБЪЕКТИВ ЗАРУРЛИГИ
1.1. Амалий молиянинг мазмун-моҳияти
Замонавий «Амалий молия» – ўзига хос илмий-
амалий фан. Унда, афсуски, ҳанузгача амалиётимиз-
да етарли даражада эътибор берилмаётган, қадрига
етилмаётган, айрим ҳолларда эса, мутлақо назардан
четда қолаётган вақт ва ноаниқлик шароитида де-
фицит
1
пул маблағларининг тақсимланиш масалалари
ўрганилади. Бу ўринда, «вақт» ва «ноаниқлик шарои-
тида» деб номланган сўз ва сўз бирикмасига жиддий
эътибор беришингизни сўраймиз. Амалий молия ил-
мида булар шунчаки сўзлар ёки сўз бирикмалари эмас.
Ажабланарлиси шундаки, айнан улар шу илмнинг
тақдири ва қадр-қимматини белгилаб беради. Аслида
фақат шугина эмас, балки ҳар биримизнинг тақдири-
миз ва қадр-қимматимизни белгилаб беришда вақт ва
ноаниқлик шароити ҳал қилувчи аҳамиятга эга.
Шу боис қуйидаги саволларга эътибор беринг: фао-
лиятимиз давомида вақт ва ноаниқлик шароитини ҳи-
собга олаяпмизми? Уларнинг ҳисобга олиниш ёки ҳисоб-
га олинмаслик даражалари қандай? Тегишли қарорлар,
шу жумладан, молиявий қарорлар қабул қилаётгани-
мизда ҳам бу омилларга қай даражада эътибор бераяп-
миз? Эътибор бераяпмизми ўзи? Улар диққат-марка-
1
Бу ўринда она тилимиз софлигига асло хиёнат қилаётгани-
миз йўқ. Ва, бу сўзнинг ўрнига «тақчил»ни ишлатмаганлигимизга
ҳайрон ҳам бўлманг. Унинг, жумладан, қонунчилигимизда қўлла-
нилаётганлигидан бизнинг ҳам хабаримиз бор. Шундай бўлса-да,
унинг бу ўринда қўлланилмаганлигининг бошқа оддий сабаби
бор. Чунки «дефицит» русча эмас, балки халқаро атама бўлиб, у,
жумладан, ўзбек тилида ҳам ишлатилади. Бу тўғрида батафсил
қаранг: ўша манба. Ж. I. – Б. 602.
21
зимизда турибдими? Юқоридаги ҳолатларда айнан шу
омилларнинг етарли даражада ҳисобга олинмаётганли-
ги қандай натижаларга олиб келмоқда? Уларнинг оқи-
бати нима бўлмоқда? Натижада «бармоқ тишлаб», ўйга
толиб қолмаяпмизми? Кеч бўлганлигини, «поезд кетиб
қолган»лигини сезиб, афсус-надомат чекмаяпмизми?
Айрим ҳолларда «оёғи куйган товуқ»дек безовта бўл-
маяпмизми? Бошимизни ҳар тошга урмаяпмизми? Ҳеч
нарсани ўзгартираолмаса-да, ўз-ўзимизга «Қани энди...»
деган саволни қайта-қайта бермаяпмизми? Жумладан,
ана шундай ҳолатларга тушмаслик учун ҳам (тушишни
истамаслигимиз – аниқ) «Амалий молия» «сир»ларидан
огоҳ бўлмоқ лозим.
Бизни юқоридаги вазиятлардан қутқаришга кўмак
берувчи «Амалий молия» (фани) қуйидаги уч анали-
тик «устун» устида вужудга келади:
• вақт омилини ҳисобга олган ҳолда (даврлар ўрта-
сидаги муқобил вариантлар таҳлили) пул маблағла-
ридан фойдаланишни оптималлаштириш (оқилона-
лаштириш);
• активлар қийматини баҳолаш;
• портфель назариясини ҳам ўз ичига олувчи рис-
кий
1
бошқарув.
1
Шу ерга қадар 8 жой (ўрин)да «-ий» ёки «-вий» қўшимчала-
ри қўшилган сўзларни ишлатдик. Бундан бирор марта ҳам ҳай-
ратга тушмадик. Афсуски, бу ерга келиб, бунинг уддасидан чиқа
олмаяпмиз. Хаёлимизга негадир бошқа фикрлар кела бош лади.
Саволлар пайдо бўлмоқда. Нега? Ундан ташқари, нега бу ерда
шу жараён мазмунини ифодалаш учун ўзбек тилида ишлатила-
ётган «таваккалчилик», «қалтислик», «ғов», «хавф», «хатар» ёки
«хавф-хатар» ва ҳ.к. сўзлардан фойдаланмасдан айнан «риск»ни
ишлатмоқдамиз?
«Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да ҳозирча «риск» сўзи мав-
жуд эмас. Бироқ, шу манбада биргина «р» ҳарфи билан бошланув-
чи ва она тилимизда ишлатилиши мумкин бўлган «радар», «ради-
актив», «радиатор», «радиация», «радикал», «радикулит», «радио-
грамма», «размер», «разряд», «ракета», «рапорт», «ратификация»,
22
Юқорида қайд этилганларни, ўзига хос тарзда,
«Амалий молия»нинг мустаҳкам пойдевори деб ҳам
аташ мумкин. Бу ҳар бир асосий элемент («ус тун»)лар-
нинг ядроси қатор туб (фундаменталь) қонунлар ва
принциплардан иборатдирки, улар юқоридагилар-
нинг ҳар бирида қўлланилади.
«Амалий молия» (фани) нинг нима эканлигини анг-
лаш, уни тўғри идрок этиш, у хусусда яхлит тасаввур
ҳосил қилиш ва тегишли билимларга эга бўлиш ҳамда
улардан амалиётда фойдаланиш учун, энг аввало, қуйи-
даги уч саволнинг аниқ жавобига эга бўлмоқ лозим:
1. «Амалий молия» (фани)нинг таърифи (тавсифи)
нима(лар)дан иборат?
2. Нима учун «Амалий молия» (фани)ни ўрганиш
керак?
«расчёт», «раунд», «рационал», «рационализация», «реабилита-
ция», «реактив», «ревальвация», «реванш» ва ҳ.к. сўзларга ўхшаш
400 га яқин шундай сўзлар ўрин олган. Уларга изоҳ ҳам берилган.
Бутун дунёда кишилар ҳаёт-фаолиятини «риск»сиз тасаввур этиб
бўлмайдиган бир пайтда бу сўзнинг юқоридаги манбадан ўрин
олмаганлиги биз учун, унчалик, тушунарли эмас. Сиз учун-чи?
Бизнингча, «Луғат»нинг кейинги нашрида бу сўз ўзбек тили-
да энг кўп ишлатилиши мумкин бўлган замонавий сўзлар қато-
ридан, албатта, ўрин олажак! Дунёнинг барча халқлари тилида
деярли бир хил тарзда жаранглаётган «риск» сўзи ўзбек тилида
нега ишлатилмаслиги керак? Унинг шундай қилинаётганлиги,
маълум маънода, тилимизнинг камситилаётганлигидан далолат
эмасми? Наҳотки, она тилимизда юқоридаги ўзбекона сўзлар-
нинг мавжудлиги халқаро атама саналган «риск»нинг ўзбек ти-
лида ишлатилишига тўсиқ бўлса?!...
Иқтибосларда келтирилаётган бу фикрлардан огоҳ бўлиб,
масала бу жиҳатларининг «Амалий молия»га нима алоқаси бор,
дерсиз? Ҳа, сиз ҳақсиз. Лекин шу ўринда жуда керак бўлиб қолган
ва иқтибосларда акс эттирилаётган «бу жиҳатлар»ни энди сизга
биздан бошқа ким ҳам тушунтириб берарди? Мактабдалик дав-
римиз ўтиб кетган бўлса. Ўзгалардан сўрашни ўзимизга эп кўр-
масак… Хуллас, сизга эриш туюлмасин. Улар ҳам сиз учун кони
фойда.
23
3. «Амалий молия» (фани) оламида ҳаракатланувчи
икки асосий «шахс» (куч)лар ким (нима)лар ва улар
томонидан қабул қилинадиган қарорларнинг қандай
турли кўринишлари мавжуд?
Юқорида қайд этилган ҳар уч саволнинг аниқ жа-
вобларига эга бўлиш қуйидаги кетма-кетликда иш ту-
тишни тақозо этади:
1. «Амалий молия» (фани) таърифи (тавсифи) ва
уни ўрганишнинг зарурлиги.
2. Уй хўжаликлари ва фирмалар қабул қиладиган
молиявий қарорлар.
3. «Амалий молия»нинг фундаменталь асос (маса-
ла)лари.
«Амалий молия» фани ягона (яхлит ҳолдаги) «Мо-
лия» фанининг бир (таркибий) қисми ҳисобланади.
Унинг бундай номланиши, маълум маънода, шартли
характерга эга. Бу жойда ушбу фаннинг фақат амалий
жиҳатларига махсус равишда алоҳида урғу ёки эъти-
бор берилаётгани учун уни шундай номлаш мумкин
1
.
Do'stlaringiz bilan baham: |
