Амалий молия асослари

1.2.1-чизма. 
«Амалий молия» (фани)ни ўрг
аниш сабаблари.

---

30
бўлади. Уларнинг сиз учун ҳар доим, бутун ҳаётингиз 
«цикл»и давомида, «бешикдан – қабргача» кераклиги-
ни ҳис қиласиз. Бунга бизнинг ишончимиз комил.
Келинг, энди бу сабабларни батафсил ўрганиб чи-
қайлик.
Биринчидан, маълум молиявий принциплар ва қо-
нунларни билиш шахсий маблағдан тўғри фойдаланиш 
имконини беради. Шундай экан, ким бундай имконият-
ларга эга бўлишни истамайди, дейсиз?! Сиз бирор бир 
молиявий билимсиз яшай оласизми? Балки яшай олар-
сиз. Аммо, одам молия соҳасида буткул оми (саводсиз) 
бўлса, бошқаларга тўлиқ қарам бўлиб қолади
1
. Ёки Сиз 
бунга ишонмайсизми? Бир ақидани эсланг-а: «Аҳмоқ 
пули билан тез хайрлашади!». Бу – бекордан-бекорга ай-
тилган эмас. Бу ҳам ҳаёт синовларидан муваффақиятли 
ўтган аксиома. У исбот талаб қилмайди. Ва аксинча, «Пул 
бўлса, чангалда шўрва», «Вақт – бу пул»
2
деган мақоллар 
бекордан-бекорга кундалик ҳаётимизга шиддат билан 
кириб бориб, тобора долзарброқ аҳамият касб этаяпти-
ми?! Ижобий маънода «Ҳаммасини пул ҳал қилади»
3
, деб 
ҳам бежизга айтилмаяпти-ку! Бундай шароитда пулин-
гиз билан тезда хайрлашадиган аҳволда бўлсангиз, унда 
нима қилдик?
Ҳаётда молиявий маслаҳатчига бирор масалада 
маслаҳат сўраб мурожаат қилинадиган вазият кўп ва 
тез-тез бўлиб туради
4
. Бугунги кунда кўплаб хусусий 
1
Бундай аҳволга тушиб қолишни сира истамаслигимиз 
мутлақо аниқ!
2
Бунинг айнан шундай эканлигини тўлиқ ҳис этишга қодир-
мисиз? Унда, шунга мос равишда қарорлар қабул қилинг-чи, аҳво-
лингизда қандай ўзгаришлар содир бўлар экан?
3
Бунга бир неча оригинал ёки кишини ҳайратга соладиган ми-
соллар келтира оласизми?
4
Бу масалада мамлакатимиздаги ҳолатга қандай баҳо бера-
сиз? Ўзингиз бирор марта молиявий маслаҳатчига мурожаат қил-
ганмисиз? Натижаси қандай бўлган?

---

31
маслаҳатчилар ва маслаҳат фирмалари: банк ходимлари, 
фонд ва суғурта брокер
1
лари, ўзаро жамғармаларнинг 
қимматли қоғозларини сотувчи компания ходимлари ва 
кўплаб шу каби шахслар шундай хизматларни таклиф эта-
дилар. Кўпинча бундай маслаҳатлар бепул берилади, чун-
ки ёрдам сўраб мурожаат қилган мутахассис яқин кунлар 
(келажак)да компаниянинг ёки тегишли мутахассиснинг 
потенциал
2
(салоҳиятли) мижози(га) бўлиши (айланиши) 
мумкин. Аммо, олинган маслаҳатнинг сифатини қандай 
баҳоласа бўлади? Сизни чув тушириб кетишмадимикан? 
Балки, «олтин тоғ» ваъда қилиниб, қўйнингиз пуч ёнғоққа 
тўлдирилгандир? «Амалий молия» (фани)ни чуқур ўрга-
нибгина шундай объектив баҳолаш учун зарур асосий ме-
зонлар билан танишиш мумкин.
Мисол: Сиз ўзингиз учун «Молиявий маслаҳатчининг 
маслаҳати керакми?», деган саволга жавоб топмоқчисиз. 
Бунинг учун қуйидаги фойдали маслаҳатлардан огоҳ 
бўлсангиз, фойдадан холи бўлмас ёки айни муддао!
Фараз қилайлик, сиз 50,0 млн. сўмлик молиявий ак-
тивлар портфели
3
(шу жумладан, пенсия (нафақа) ҳи-
1
«Брокер» инглизча «broker» сўзидан олинган бўлиб, ўзбек 
тилида «ўртада туриб воситачилик қилувчи, даллол, маклер» 
маъноларини англатади. У товар, валюта, савдо биржаларида ол-
ди-сотди битимларини тузишда воситачилик (даллоллик) қила-
диган айрим шахс ёки фирма бўлиши мумкин. Қаранг: ўша манба. 
Ж.I. – Б. 357.
2
«Потенциал» лотинча «potentia» сўзидан келиб чиққан ва у 
«салоҳият, куч, қувват» деб таржима қилинади ва қуйидаги маъ-
ноларда ишлатилиши мумкин: а) бирон-бир жиҳатдан имконият-
лар, куч-қудрат даражаси; фойдаланилиши мумкин бўлган воси-
талар, имкониятлар мажмуи; б) фойдаланилиши мумкин бўлган, 
аммо рўёбга чиқмаган. Қаранг: ўша манба. Ж. III. – Б. 301.
3
«Портфель» французча «portefeuille» сўзидан олинган бўлиб; 
а) китоб, дафтар, ҳужжат кабилар солиб олиб юриладиган даста-
ли ва қопқоқли махсус сумка; б) нашриётларда, газета, журнал 
таҳририятларида навбатдаги нашр учун тўпланган қўлёзма мате-
риаллар мажмуи маъноларида ишлатилади. Қаранг: ўша манба. 

---

32
соб варақлари)га, уй-жой, оддий қарз мажбуриятлари 
ва акциялар опционига
1
эгасиз. Вақти келиб, сиз бугун-
ги кунда капитал қўйилмаларингиз қанчалик оқилона 
эканини, пенсия (нафақа) жамғармангиз етарлими ёки
йўқми ва ўз инвестицияларингизнинг
2
самарадорлиги-
ни ошириш учун яна қандай чоралар кўриш (масалан, 
узоқ муддатли суғурта полиси
3
олиш ёки ўз ҳаётингиз-
ни суғурта қилиш) кераклигини билишни истадингиз
4
. 
Ж. III. –Б. 299. Шу муносабат билан бу ерда «портфель» сўзи, кўчма 
маънода бўлса-да, шунга яқин маънони англатиб, уни «молиявий 
активлар мажмуини ўзида мужассам этувчи махсус сумка» сифа-
тида талқин қилиш мумкин.
1
Ўзбек тилида ишлатилиши мумкин бўлган «опцион» сўзи 
немисча «option», лотинча «optionis» сўзларидан келиб чиққан 
бўлиб, «танлаш, истак»ни билдиради. У қуйидаги маъноларда 
ишлатилиши мумкин: а) шартнома шартларига кўра томонлар-
дан бирига мажбуриятларни бажариш йўли, шакли, ҳажми, тех-
никасини танлаб олиш учун берилган ҳуқуқ; б) сотувчи ёки ха-
ридорга қимматбаҳо қоғозлар ёки товарларни муайян муддат да-
вомида белгиланган нархларда сотиб олиш ёки сотиш ҳуқуқини 
берадиган шартнома. Қаранг: ўша манба. Ж. III. – Б. 131.
2
«Инвестиция» немисча «investition» ва лотинча «investire» 
сўзларидан олинган бўлиб, сўзма-сўз «кийинтирмоқ, сарпо бер-
моқ» деб таржима қилинса-да, иқтисодий нуқтаи назардан «мам-
лакат ичкарисида ёки чет элда, фойда кўриш мақсадида, бирор 
корхонага, иқтисодиётнинг муайян тармоғига капитал қўйиш, 
киритиш ва шундай капиталнинг ўзи» маъносида ишлатилади. 
Қаранг: ўша манба. Ж. II. – Б. 206.
3
«Полис» французча «police»ва италянча «polizza» сўзларидан 
олинган бўлиб, унинг сўзма-сўз таржимаси «тилхат» ёки «патта» 
бўлса-да, ўзбек тилида «суғурта жамияти томонидан суғурта қи-
линган шахс ёки муассасага бериладиган ва суғурта шартномаси 
ва унинг шартларини тасдиқлайдиган гувоҳнома» маъносида 
ишлатилади. Қаранг: ўша манба.Ж. III. – Б. 292.
4
Афсуски, шу кеча-кундузда, бизнинг шароитимизда бу му-
аммолар унчалик долзарб аҳамият касб этмаётгандек туюлади. 
Чунки, баъзи бир сабабларга кўра, масаланинг бу жиҳатларига 
унчалик эътибор бермасдан, ҳамон хотиржам яшаяпмиз. Бошқа 

---

33
Хуллас, бир қанча реклама брошюраларини ўқиб, катта 
тажрибага эга мутахассисни танладингиз. Мутахассис 
ўз мижозларидан олган тавсияномаларни сизга тақдим 
этди. У яхши инсон. Хўш, энди нима қилиш керак?
Бундай вазиятда мана нимани кутса бўлади: моли-
явий маслаҳатчиларнинг аксарияти (кўпчилиги) ёки 
брокерлар, ёки суғурта агентлари
1
бўлади. Уларнинг 
вазифаси сизни ўз инвестицияларингиз таркиби ва 
йўналишини ўзгартиришга ишонтиришдан иборат 
(ахир, ана шунинг эвазига улар даромад оладилар-да!). 
Бундан ташқари, баъзи маслаҳатчилар ўз хизматлари-
ни худди юрист
2
ва бухгалтер
3
лар каби соатбай баҳо-
лайдилар. Ўзини амалий молия борасида маслаҳатчи 
деб атайдиганларнинг таклифини тушуниб олишин-
гиз ва тўғри қарор қабул қилишингиз учун бир нечта 
ташвишлар билан оворамиз. Бундай ҳолат яна бир оз давом эти-
ши ҳам мумкин. Бироқ, бозор иқтисодиётининг қонунлари – ўта 
шафқатсиз. Бугун бўлмаса, албатта, эртага улар ўз кучини кўрса-
тади. Сиз билан бизни юқоридаги масалалар устида бош қотири-
шимизга мажбур этади. Улардан ўзимизни айро ҳолда тасаввур 
этишимиз мумкин эмаслигига ишонтиради. Шу боис, ўз тақдири-
га, келажагига бефарқ бўлмаган ҳар бир фуқаро бу муаммоларни 
оқилона ҳал этишга интилиши – турган гап.
1
Бу сўз она тилимизга лотин («agens, agentis») тилидан ки-
риб келган. У сўзма-сўз «ҳаракатдаги» ёки «иш юритувчи» маъ-
ноларида таржима қилинади. Энг умумий кўринишда, жумладан, 
«ташкилот, муассаса ва шу кабиларнинг маълум вазифаларни 
бажариш учун тайинланган вакили» мазмунида ишлатилади. Қа-
ранг: ўша манба. Ж. I. – Б. 36.
2
«Юрист» лотинча «jurista» – ҳуқуқшунос. Юридик маълумот-
га эга бўлган шахс; ҳуқуқ соҳасининг амалий вакили. Қаранг: ўша 
манба. Ж. V. – Б. 91.
3
«Бухгалтер» немисча «Buch» – китоб + «halter» – олиб юрувчи, 
тутиб турувчи, айнан «ҳисобчи» маъносини билдириб, идора, му-
ассаса, корхона ва шу кабиларнинг ҳисоб-китоб ишларини олиб 
борувчи мутахассис; ҳисобчи мазмунини анг латади. Қаранг: ўша 
манба. Ж. I. – Б. 390.

---

34
маслаҳат берамиз. Уларнинг энг муҳимлари қуйидаги-
лардан иборат: