Al–xorazmiy nomidagi

Ichki omillar 

67 % 

Ta'minot yetishmasligi 

22 % 

Ssuda buyurtmasini o'rganishda axborotni 

noto'g'ri baholash 

21 % 

Operatsiya nazoratining zaifligi, hamda 

dastlabki ogohlantiruvchi belgilarni o'z vaqtida 

aniqlamaslik va ular yuzasidan tegishli choralar 

ko'rmaslik 

18 % 

Garov ta'minoti sifatining pastligi 

5 % 

Shartnomada ko'rsatilgan ta'minotni olish 

imkoniyati yo'qligi 

1 % 

Tashqi omillar 

33 % 

Kompaniyaning bankrot bo'lishi 

12 % 

Kreditorlarni qarzni qaytarishni talab qilishi 

11 % 

Kompaniyaning bozorda o'z o'rnini 

yo'qotishi va ichki ijtimoiy muammolar 

6 % 

O'g'irlik, muttahamlik 

4 % 

 

 

Ularning  ba'zilari  qarzdor  mijozning  faoliyati  bilan,  boshqalari  esa  bank 

faoliyati bilan bog'liq bo'lishi mumkin. 

 

 

---

23 

 

Muammoli kreditlar kelib chiqishiga qarzdor bilan bog'liq bo'lgan va bog'liq 

bo'lmagan omillar tasnifi 

3-jadval 

Qarzdor mijozning faoliyati bilan 

bog'liq bo'lgan omillar. 

Qarzdor mijozning faoliyati bilan 

bog'liq bo'lmagan omillar. 

Korxonani 

to'g'ri 

boshqara 

olmaslik  (yuqori  tajribaga  ega  emasligi, 

reja 

va 

buxgalteriya 

faoliyatlarini 

sifatsiz  tashkil  etilishi,  xo'jalik  yuritish 

jarayonining  barcha  jabxalarini  qamrab 

ololmaydigan 

haddan 

tashqari 

markazlashgan boshqaruv). 

Mijoz  faoliyatining  samarasizligi 

mahsuloti  sifatining  pasayishi,  uni 

bozordan 

chiqib 

ketishi, 

korxona 

moliyaviy 

nazoratining 

kuchsizligi, 

debitorlik 

qarzdorlikning 

ko'payib 

ketishi 

Asosan kutilmagan siyosiy hamda 

iqtisodiy 

voqea 

va 

xodisalar, 

qonunchilikda  bo'layotgan  o'zgarishlar, 

iqtisodiy 

holatning 

keskin 

yomonlashuvi, 

ma'lum 

darajadagi 

texnologik  ya'ni  ishlab  chiqarishning 

ma'naviy 

eskirishi, 

tabiiy 

ofatlar, 

debitorlik  qarzlar,  xom  ashyo  yetkazib 

beruvchilar  tomonidan  yo'l  qo'yiladigan 

kamchiliklar, o'g'irlik va boshqalar 

 

Bank  faoliyati  bilan  bog'liq  bo'lgan  sabablar  ham  turlicha  bo'ladi.  Biroq, 

bankka  bog'liq  bo'lmagan  sabablarga  ham,  shuningdek,  iqtisodiy  holatning 

birdaniga yomonlashuvi, bank tizimiga ishonchning yo'qolib ketishi, tabiiy ofatlar 

kabi noxush holatlarni kiritish mumkin. 

Kreditlash  jarayonining  dastlabki  bosqichlarida  bank  tomonidan  yo'l 

qo'yiladigan  kamchiliklar  natijasida  muammoli  ssudalar  paydo  bo'ladi.  Bularga 

quyidagilarni kiritamiz: 

• 

loyihalarning  texnik-iqtisodiy  asoslanishini  past  darajada  tahlil 

---

24 

 

qilinishi; 

• 

qarzdorning 

kredit 

mablag'laridan 

foydalanishi 

ustidan 

monitoringning  yaxshi  olib  borilmasligi,  ya'ni  qarzdorning  moliyaviy  holati 

yomonlashishi,  pul  oqimlarining  salbiy  dinamikasi  holatlarida  kreditni 

restrukturizatsiyalash  hamda  kredit  statusini  o'zgartirishni  qamrab  oluvchi 

choralarni o'z vaqtida ko'rmaslik; 

• 

mijozning  moliyaviy  holatiga  to'g'ri  baho  berilmaganligi,  kreditni 

chuqur iqtisodiy tahlil qilish asosida emas, balki tanish- bilishchilik asosida berish; 

• 

hujjatlarning to'liq talab qilinmaganligi; 

• 

korxonaning  o'ziga  xos  tarmoq  xususiyatlarini,  uning  haqiqiy 

ehtiyojlari  haqida  yuzaki  tasavvurga  ega  bo'lish  oqibatida  kreditni  risklilik 

darajasini noto'g'ri hisoblanishi; 

• 

kredit 

mablag'ining 

biznes 

rejada 

ko'rsatilgan 

maqsadlarga 

ishlatilmasligi hamda mablag'ning xufiyona o'zlashtirilishi; 

• 

kredit  ta'minoti  sifatida  taklif  etiladigan  garov  predmetining  talabga 

javob  bermasligi  yoki  garovni  yuqori  baholash  natijasida  kredit  ta'minotining 

yetarli bo'lmasligi; 

• 

bank xodimlari  bilan  o'zaro  til  biriktirib, kredit  mablag'ini talon-taroj 

qilish oqibatida; 

• 

kreditni  noto'g'ri  rasmiylashtirilishi,  masalan,  kredit  shartnomasida 

kreditor-bank manfaatlarini himoya qiladigan shartlarning yetarli emasligi; 

• 

kreditdan 

foydalanish  davrida  qarzdorning 

faoliyati  ustidan 

nazoratning sustligi va boshqalar. 

Yuqoridagilar kreditlash jarayonining dastlabki bosqichida yuzaga keladi. 

Mijoz  va  bank  o'rtasida  imzolanadigan  kredit  shartnomalari  har  ikki  tomon 

uchun majburiy hisoblanib, o'z muddatida to'liq bajarilishi talab etiladi. 

Restrukturizatsiya  qilingan  kreditlar  –  qarzdorning  moliyaviy  ahvoli 

yomonlashishi    sababli    to’lovning    dastlabki    shartlari    o’zgargan    kreditlar.

 

Agarda  bank  tomonidan  quyidagi  amallarning  hech  bo’lmaganda  bittasi 

bajarilsa, kreditlar restrukturizatsiyalangan hisoblanadi: 

---

25 

 

• 

foiz    stavkasining    kamaytirilishi    yoki    hisoblangan    foizlarning  

undirib olinmasligi; 

• 

jami asosiy qarzning kamaytirilishi yoki undan voz kechilishi; 

• 

kreditni to’lash muddatining kechiktirilishi yoki uzaytirilishi; 

• 

foizlarga  doir  to’lovlarning  bir  qismi  yoki  umumiy  miqdoridan  voz 

kechish; 

• 

oddiy 

sharoitlarda 

qarzdorga 

berilmay, 

balki 

kreditni 

restrukturizatsiyalash  zarurligi  natijasida  qilinishi  mumkin  bo’lgan  boshqa  yon 

berishlar. 

Kreditning  o'z  vaqtida  qaytarilmasligini  quyidagi  belgilar  orqali  bilish 

mumkin: Bank quyidagilarga e'tibor berish lozim: 

• 

Balanslarning  belgilangan  muddatlarda  topshirilmasligi  (korxonada 

hisob-kitob ishlari izdan chiqqanligi haqida signal); 

• 

Debitorlik  qarzini  tez  sur'atlarda  o'sishi  (tarkibini  tahlil  qilish,  paydo 

bo'lish vaqti va uning o'sishi sabablarini aniqlash); 

• 

Qisqa muddatli kreditorlik qarzining nomutanosib o'sishi; 

• 

Likvidlik koeffitsientining pasayishi; 

• 

Aktivlar summasida asosiy kapital ulushining o'sishi; 

• 

Sotuv hajmining pasayishi (bozor qanday o'rganilgan va xokazo); 

• 

Muddati o'tib ketgan qarzlarning o'sishi; 

• 

Operatsion  faoliyatdan  keladigan  zararlarning  paydo  bo'lishi  va 

xokazo. 

Aynan  yuqoridagi  bandlarda  keltirilgan  omillar  kredit  monitoringini 

samarali  olib  borishga,  salbiy  tasir  ko'rsatib,  muammoli  ssudalarni  kredit  portfeli 

tarkibida o'sishiga olib keladi. 

Muammoli kreditlar odatda, qarz oluvchining kreditni to'lashi uchun yetarli 

pul  mablag'lari  bo'lmagan  hollarda  yuzaga  keladi.  Ba'zi  hollarda  ular  mijozning 

hisobida mablag'lar bo'la turib kreditni to'lashni xohlamaganda ham yuzaga kelishi 

mumkin.  Muammoli  kreditlar  yuzaga  kelish  ehtimoli  paydo  bo'lganda  banklar 

ehtimolli  yo'qotishlarga  qarshi  maxsus  zaxiralar  shakllantiradilar.  Zaxiralarning 

---

26 

 

shakllantirishi  aktivlar  o'z  qiymatini  yo'qotish  gumoni  tug'ilganligini,  ya'ni 

aktivlarning 

qadrsizlanganligining 

ko'rsatilishidir. 

Ushbu 

zaxiralar 

savdolanmaydigan  aktivlar,  ya'ni  aktivlarning  bozor  bahosi  bo'yicha  qarzdorga 

talablar  qo'yish  amaliy  jihatdan  umuman  mumkin  bo'lmagan  holatlarda  majburan 

shakllantiriladi. 

Qarz  oluvchi  mijozlar  uchun  tashqi  umumiqtisodiy,  siyosiy,  tarmoqli  va 

stixiyaviy noqulayliklar yoki xususiy, ya'ni mijoz faoliyatiga oid omillar oqibatida 

aktivlar  qiymatining  yo'qolish  shubhasi  yuzaga  keladi.  Ko'rsatilgan  omillar  qarz 

oluvchining  moddiy  ahvolining  yomonlashuviga  salbiy  tasir  qilib,  qarzdorning 

olingan  qarzni  qaytarish  imkoniyatlarini  pasaytirib,  yoki  umuman  yo’q  qilib 

yuborishga olib keladi. Aktivlar qiymatining yo'qolishiga, shuningdek, qarz olgan 

mijozning o'z majburiyatlarini bajarmasligiga sabab bo'ladi.