Al–xorazmiy nomidagi

 

 

                                                 

3

 O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning 2015-yil yakunlari bo'yicha maruzasidan 

---

8 

 

I Bob. O'zbekiston Respublikasi banklarining kreditlash tizimi va unda 

muammoli kreditlarni bartaraf etishning nazariy asoslari 

1.1. Kredit portfelining nazariy-ilmiy asoslari va uning ahamiyati 

Tijorat  bankining  moliyaviy  barqarorligi  ko'p  jihatdan  uning  kredit 

operatsiyalarining  samaradorligiga  bog'liq.  Shu  boisdan  kredit  operatsiyalarini 

to'g'ri  tashkil  etish  asosida  bankda  foizli  daromadlarning  barqaror  darajasiga 

erishish va muammoli ssudalarni ko'payishiga yo'l qo'ymaslik muhim vazifalardan 

sanaladi. 

Banklar  faoliyatida  kredit  operatsiyalari  asosiy  o'rinni  egallagani  uchun 

ularning  kredit  portfelini  to'g'ri  tashkil  qilish  banklarning  samarali  va  barqaror 

faoliyat  ko'rsatishi  uchun  imkoniyat  yaratib  beruvchi  asosiy  omillardan  biri 

hisoblanadi.  Kredit  operatsiyalarini  olib  borishda  yo'l  qo'yilgan  kamchiliklar 

banklar  daromadining  kamayishiga,  ba'zi  hollarda  ularning  sinib  ketishiga  olib 

kelishi  mumkin.  Shu  sababli  banklarning  kredit  portfeli  va  uning  sifatini  nazorat 

qilib borish tijorat banklari samarali faoliyatining garovidir. 

Bank  tomonidan  bajarilgan  barcha  kredit  operatsiyalar  ularning  kredit 

portfelida  o'z  aksini  topishi,  har  bir  bank  kredit  portfelining  sifatli  bo'lishiga 

erishishi  zarur.  Bu  esa  kreditlarning  o'z  vaqtida  qaytib  kelishida  asos  bo'lishi 

mumkin. 

Ba'zi  mualliflarning  tadqiqotlarida  bu  tushunchani  va  uning  mohiyatiga 

berilgan  ta'riflarni  uchratish  mumkin.  Masalan  amerikalik  iqtisodchilar  Kris  J. 

Barlton,  Diana  Mak  Noton  kredit  portfeli  -  bu  kreditlarni  turkumlashni  o'z  ichiga 

oladi deb ta'riflashadi. 

N. Sokolinskaya  "kredit  portfelini  qisqa  va  uzoq  muddatli  kreditlar 

yig'indisidan iborat"

4

 deb ta'riflaydi. Bu ta'rifda asosiy e'tibor kreditning muddatiga 

qaratilgan bu  holat kredit  portfelining  mohiyatini to'liq  ochib berolmaydi. Chunki 

bank  tomonidan  berilgan  kreditlarning  muddatining  belgilab  qo'yilishi  va  unga 

rioya  qilinishi  faqat  kredit  portfelining  sifatini  aniqlashda  muhim  omil  bo'lishi 

mumkin. 

                                                 

4

 Abdullayeva Sh. Z, "Bank risklari va kreditlash", Toshkent, 2002-yil 

---

9 

 

Abalkin  L.  I,  Panova  G.  S,  Lavrushin  O.  I.  va  boshqa  bir  guruh 

iqtisodchilarning fikricha tijorat banklarining kredit portfeli - bu kreditlarning sifat 

va  tarkibi  bo'yicha  turkumlanishidir.  Bu  ta'rifda,  bizning  fikrimizcha  kredit 

portfelining  mohiyatini  ochib  berishga  ijobiy  yondashilgan.  Ijobiyligi  shundaki, 

ular  kreditlarning  sifat  tarkibiga  qarab  ma'lum  omillarni  hisobga  olgan  holda 

turkumlash zarurligini ta'kidlaydilar. 

Demak  kredit  portfeli  -  bu  turli  xil  risklarga  asoslangan  muayyan 

mezonlarga  qarab  turkumlangan  kreditlar  miqyosidagi  bank  talablarining 

yig'indisidir. 

Tijorat  banklari  kredit  portfelini  shakllantirish  va  sifatini  oshirishning 

alohida  nazariy  va  amaliy  masalalari  xorijlik  bir  qator  taniqli  iqtisodchilar, 

jumladan,  V.  Usoskin  o'zining  "Zamonaviy  tijorat  banki"  nomli  monografiyasida 

tijorat banki kredit  portfelining sifat  darajasini  oshirish uchun mijozlarning  kredit 

to'loviga layoqatliligini baholash tizimini takomillashtirish zarur deb hisoblaydi. 

O.  Lavrushin,  G.  Panovalar  tijorat  banklari  kredit  portfelining  sifatini 

oshirishda  asosiy  e'tibor  kreditlarning  daromadlilik  darajasini  barqarorligini 

ta'minlashga,  mijozlarning  kredit  to'loviga  layoqatliligini  baholash  tartibini 

takomillashtirishga qaratadilar. 

Keyingi  yillarda  O'zbekistonda  ham  tijorat  banklari  kredit  portfelining 

sifatini  oshirishning  alohida  jihatlari  A.  Boymuratov,  Sh.  Abdullayeva,  S. 

Berjanov, O. Iminov, S. Norqobilov, D. Saidovlar tomonidan o'rganilgan. 

Sh.  Abdullayeva  tijorat  banklari  faoliyatidagi  kredit  riskini  boshqarishni 

takomillashtirish  yo'li  bilan  kredit  portfelining  sifatini  oshirish  mumkin  deb 

hisoblaydi

5

. 

Tijorat 

banklarining 

kreditlash 

amaliyotini 

tashkil 

qilish, 

uning 

samaradorligini ta'minlash xususidagi masalalar to'g'risida to'xtalib, D. Mak Noton 

rivojlanayotgan  mamlakatlarda  kreditlash  amaliyotini  tashkil  qilishning  zaruriy 

shartlaridan  biri  kreditlarni  garov  ta'minoti  asosida  berishni  odatiy  hol  sifatida 

                                                 

5

 Abdullayeva Sh. Z, "Bank risklari va kreditlash", Toshkent, 2002-yil 

---

10 

 

qabul  qilishdir,  degan  xulosaga  keldi.

6

  Uning  fikriga  ko'ra,  garov  sifatida 

olinadigan  mulkning  sotilish  bahosi  kredit  va  uning  foizini  qaytarishga  yetishi 

lozim.  Bu  esa,  mulkni  doimiy  ravishda  qayta  baholab  turishni  taqozo  qiladi. 

Bizning  fikrimizcha,  olimning  mulkni  davriy  baholash  to'g'risidagi  fikri 

Respublikamiz amaliyoti uchun ham juda muhim hisoblanadi. Chunki mulklarning 

joriy  bahosini  tez-tez  o'zgarish  holati  mamlakatimizning  xo'jalik  amaliyoti  uchun 

xos bo'lgan holat hisoblanadi. 

O'zbekiston  Respublikasining  tijorat banklarida kredit portfelini  shakllanish 

jarayonini  va  unga  bozor  munosabatlariga  o'tish  jarayonlarining  ta'sirini  ilmiy 

asosda  o'rganish  mamlakatimiz  bank  tizimi  uchun  muhim  amaliy  ahamiyat  kasb 

etadi.  Buning  boisi  shundaki,  birinchidan  mamlakat  iqtisodiyotini  yuksaltirish 

uchun  zarur  bo'lgan  investitsion  xarajatlarni  moliyalashtirishda  bank  kreditlari 

muhim  manba  vazifasini  bajaradi,  ikkinchidan  aholining  va  korxonalarning 

vaqtinchalik  bo'sh pul  mablag'larini banklarga  jalb  etib ularni iqtisodiyotning  real 

sektorini  kreditlashtirishga  yo'naltirish  inflyatsion  jarayonlarni  jilovlashning 

zaruriy sharti hisoblanadi. 

Tijorat  banklari  tomonidan  berilgan  barcha  kreditlar  uning  kredit  portfelida 

o'z ifodasini topadi. 

Tijorat banklari o'z mijozlariga turli ko'rinishdagi kreditlar berishi mumkin. 

Avvalambor, qarz oluvchilarning asosiy guruhlari bo'yicha: 

• 

xo'jalikka; 

• 

aholiga; 

• 

hukumatning  davlat  organlariga  berilgan  kreditlarga  bo'linadi. 

Yo'nalishi bo'yicha kreditlar quyidagicha: 

• 

iste'mol; 

• 

sanoat; 

• 

savdo; 

• 

qishloq xo'jaligi; 

• 

investitsion; 

                                                 

6

 Diana Maknoton, "Turli mamlakatlarda bank muassasalari", 2011-yil 

---

11 

 

• 

budjet. 

Kreditlar foydalanish muddati bo'yicha: 

• 

qisqa muddatli; 

• 

uzoq muddatli kreditlarga bo'linadi. 

Miqdori bo'yicha kreditlar: 

• 

yirik; 

• 

o'rta; 

• 

mayda kreditlarga bo'linadi. 

Ta'minlanganlik bo'yicha: 

• 

ta'minlanmagan (ishonch) kreditlar; 

• 

ta'minlangan kreditlarga bo'linadi. 

O'z navbatida ta'minlangan kreditlar ta'minlanish xarakteriga ko'ra: 

• 

garovli; 

• 

kafolatlangan; 

• 

sug'urtalangan kreditlarga bo'linadi. 

Bank kreditlari maqsad bo'yicha: 

• 

ipoteka ssudalari; 

• 

moliyaviy tashkilotlarga berilgan ssudalar; 

• 

qishloq xo'jaligiga berilgan ssudalar; 

• 

savdo va sanoat korxonalariga berilgan ssudalar; 

• 

jismoniy shaxslarga berilgan ssudalar; 

• 

boshqa ssudalar; 

• 

lizing moliyalashtirishlarga bo’linadi. 

Bunda bank o'zining qaysi tarmoqqa ko'proq e'tibor berishiga qarab, u yoki 

bu kredit ulushi kredit portfelida ko'proq bo'ladi. Bu uning kredit siyosatidan kelib 

chiqadi. 

Bank  aktiv  operatsiyalari  ichida  kredit  asosiy  o'rinni  egallaydi  va  bank 

daromadining  katta  qismi  ham  ayni  shu  kredit  operatsiyalari  orqali  keladi.  Shu 

sababli bank kredit portfelining qanday shakllanishi bank faoliyatiga bevosita ta'sir 

ko'rsatadi.  Bank  yaxshi  kredit  portfelini  shakllantirish  niyatida  ekan,  kreditlash 

---

12 

 

jarayonini to'g'ri tashkil qilishi zarur bo'ladi. 

Bank  o'lchami  ham  uning  kredit  portfeliga  ta'sir  etuvchi  omillardan  biri 

hisoblanadi, ayniqsa bir qarz oluvchiga beriladigan kreditning maksimal miqdorini 

belgilovchi  kapitali  hajmi  muhimdir.  Katta  banklar  odatda  ulgurji  kreditorlar 

hisoblanadilar,  ular  o'zlarining  kreditlarining  asosiy  miqdorini  korporatsiyalar  va 

boshqa firmalarga beradilar. Kichikroq banklar esa fuqarolarga kichik ssudalar, uy 

garovi  ostida  xususiy  shaxslarga  kreditlar,  ferma  va  rancho  egalariga  kichik 

kreditlar shaklidagi yakka holdagi kreditlarni berishga yo'naltirilganlar. 

Bundan  tashqari  kredit  portfeli  tarkibiga  kreditlashning  turli  ko'rinishlari 

sohasida  menejerlarning  tajriba  va  malakasi,  hamda  o'z  kredit  inspektorlariga 

ma'lum  ko'rinishdagi  kreditlarni  bermasligi  ko'rsatilgan  bank  kredit  siyosati  ham 

ta'sir ko'rsatadi. 

Kredit  portfelining  tarkibi  ma'lum  darajada  bankning  kutilayotgan 

daromadiga  ham  bog'liq,  chunki  bank  odatda  kutilayotgan  daromadi  maksimal 

bo'lgan ssudalarni berishni ma'qul ko'radi. 

Tijorat  banklari  sifatli  kredit  portfelini  shakllantirish  uchun  avvalambor 

kreditlash jarayonini to'g'ri va sifatli olib borishlari zarur. 

Xo'jalik  subyekti  kredit  olish  uchun  tahliliy  va  xomcho’t  ma'lumotlaridan 

kelib chiqqan holda, kredit buyurtmasi va iltimosnomasini tuzadi. 

Iltimosnomada  kredit  olish  zarurligi,  uning  samaradorligi,  qaytarilishi, 

to'lovi va ta'minlanishi,  shuningdek, o'z kapitali  tarkibi  va uning  kreditlanayotgan 

tadbirdagi ishtiroki batafsil bayon qilinadi. 

Iltimosnomaga quyidagilar ilova qilinadi: 

• 

kredit buyurtmasi; 

• 

pul oqimi tahlili ko'rsatilgan biznes reja; 

• 

oxirgi  hisobot  davri  uchun  buxgalterlik  balansi,  debitorlik  va 

kreditorlik  qarzlari  va  to'lov  muddati  90  kundan  oshgan  qarzlarni  qiyoslash 

dalolatnomalar talqini bilan birga; 

• 

foyda va zararlar to'g'risidagi hisobot; 

• 

aylanma mablag'larini aylanishi hisob-kitobi. 

---

13 

 

Kredit xodimi yuqorida qayd etilgan hujjatlarni olgach, uch kunlik muddatda 

quyidagilarni aniqlaydi: 

• 

subyektlarning  kredit  va  to'lov  qobiliyati,  uning  reyting  bahosini, 

shuningdek  kredit  maqsadlarining  ustav  faoliyatiga  muvofiqligi,  kredit  turini 

aniqlaydi,  bunda  u  majburiy  tartibda  likvidlilik,  qoplash,  muxtoriyat,  qarz 

mablag'larini jalb qilish, foyda va aylanma mablag'lari aylanishi koeffitsientlaridan 

foydalanadi. 

Kredit  paketini  tahlil  qilishda  nafaqat  kredit  bitimlarining  turli  sohalariga, 

balki rahbarning shaxsiy sifatlariga ham baho beriladi. 

Taqdim  etilgan  hujjatlarni  batafsil  o'rganib  chiqqach,  bank  xodimi  kredit 

bitimini tuzish uchun xulosani rasmiylashtiradi. Bunda quyidagilar ko'rsatiladi: 

• 

kreditning maqsadi, muddati va miqdori; 

• 

kredit qaytarilishining ta'minlanishi; 

• 

foiz miqdori va boshqalar. 

Umuman  olganda  mijozning  kreditga  layoqatliligini  baholashning  asosiy 

ko'rsatkichlarini ko'rsatib o'tish maqsadga muvofiq Bular edi: 

• 

likvidlik koeffitsienti. 

• 

qoplash koeffitsienti. 

• 

muxtorlik  koeffitsienti  va  qo'shimcha  ko'rsatkichlardan,  aylanish 

koeffitsientlari aniqlanadi. 

Likvidlilik  va  qoplash  koeffitsientlari  qarzlarni  to'lash  uchun  o'z  mulkini 

pulga aylantirish imkoniyati haqida dalolat beradi. 

Likvidlik koeffitsienti: 

pul mablag'lari+tez sotiladigan talablar 

Lk =  -------------------------------------------------------------------------  ; 

qisqa muddatli qarz majburiyatlari 

 

 

---

14 

 

 

Qoplash koeffitsienti: 

1,2,3 - guruh likvid mablag'lari 

Qk =  -------------------------------------------------------------------------  ; 

qisqa muddatli qarz majburiyatlari 

 

Aylanma  mablag'larning  aylanishi  koeffitsienti  (Ak)  joriy  aktivlarning 

aylanish  tezligi  va  aktivlarga  tezligini  xarakterlab,  u  ma'lum  davr  ichida  aylanma 

mablag'lari necha marta aylanganligini ifodalaydi: 

Realizastiya qilingan mahsulot hajmi 

Ak =  -------------------------------------------------------------------------  ; 

aylanma mablag'larning o'rtacha xronologik qoldig'i 

Ak ni hisoblash aylanishini prognozlash va kreditlash muddatini aniqlashga 

imkon yaratadi. 

Shuningdek,  aylanma  mablag'larning  kunlarda  aylanishini  ham  hisoblash 

mumkin, bu ko'rsatkich korxona aylanma mablag'larining bir marta (P-T-I/Ch-T-P) 

aylanishi uchun necha kun ketishini ko'rsatadi: 

 

                  aylanma mablag'lar o'rtacha qoldig'i x 360 

Ak (kuniga) =  ---------------------------------------------------------- ; 

realizastiya hajmi 

 

Aylanma  mablag'lar  aylanishiga  qancha  kam  kun  ketsa, korxonaning  foyda 

olishi, binobarin kreditni bankka to'lashi shuncha tez amalga oshiriladi. 

Muxtorlik koeffitsienti: 

 

O'z mablag'lari manbalari 

Mk= --------------------------------------------------------- x 100% 

balans jami summasi 

 

---

15 

 

Korxonani  kreditlash  uchun  uning  o'z  mablag'lari  manbalari  bilan 

ta'minlanganligi 30 foizdan kam bo'lmasligi kerak. 

Kreditga layoqatlilik ko'rsatkichlariga qarab mijozlarni sinflarga ajratish 

bo'yicha talablar 

1-jadval 

Ko'rsatkichlar 

I sinf 

II sinf 

III sinf 

Qoplash koef. 

(Qk) 

Qk>2,0 

2>Qk>1,0 

1,0>Qk 

Likvidlik koef. 

(Lk) 

Lk>1,5 

1,5>Lk>1,0 

1,0>Lk 

Muxtorlik koef. 

(Mk) 

Mk>60% 

60%>Mk>30% 

30%>Mk 

 

Yuqoridagi  ko'rsatkichlar  bo'yicha  I  sinfga  kiruvchi  mijozlar  umumiy 

talablar  asosida  kreditlanishi  mumkin  bo'lganda  ularga  ishonch  kreditlari  yoki 

boshqa yengilliklar berilishi mumkin. 

Agar mijoz II sinfga ta'luqli bo'lsa va uning qo'shimcha ko'rsatkichlari ijobiy 

bo'lsa, unga umumiy asosda kredit berilishi, ba'zi yengilliklar qo'llanishi mumkin. 

Agar  qo'shimcha  ko'rsatkichlari  bo'yicha  kamchiliklar  bo'lsa,  uning  moliyaviy 

ahvoli  nobarqaror  deb  topilishi  va  uni  to'g'rilash  uchun  choralar  ko'rishni  talab 

qilish, garovni mustahkamlash, foiz stavkalarini oshirish, ssudaning summasini va 

muddatini cheklash choralarini ko'rish mumkin. 

III  sinfga  kiruvchi  mijozlar  aniq  garov  va  yuqori  foiz  stavka  asosida  kredit 

oladi. 

Qisqacha  aytganda,  kreditlash  jarayoni  yuqoridagicha  tashkil  etish,  bank 

risklarining  oldi  birmuncha  olinib,  sifatli  kredit  portfeli  shakllanishiga  xizmat 

qiladi. 

Kreditga  layoqatlilikni  aniqlash  kreditlash  jarayonining  asosiy  tomoni 

hisoblanadi.  Shu  sababli  ham  yuqoridagi  usullarni  aniq  va  to'g'ri  amalga  oshirish 

kreditlarning sifatini yaxshilaydi. 

---

16 

 

Tijorat  banklarning  operatsiyalari  uning  aktiv  operatsiyalari  ichida  asosiy 

o'rinni  egallaydi,  shuning  uchun  bank  kredit  portfelining  sifati  uning  faoliyati 

natijalarini belgilovchi muhim omil hisoblanadi. 

Har qanday bankning kredit portfeli boshqarib turiladi, chunki kredit portfeli 

sifati,  boshqa  bank  xizmatlari  sifatiga  nisbatan,  riskni  va  bank  ishonchliligini 

baholash uchun muhimdir. 

Moliyalashtirish  manbalariga  va  qarz  oluvchining  mintaqaviy  o'rni  va 

manziliga  qarab  tijorat  banklarining  kredit  portfelini  tasniflash  mumkin.  Tijorat 

banklari tasniflashni asosan milliy valyutada olib boradilar va ba'zi hollarda qayta 

moliyalashtirish va o'z mablag'lari hisobidan beriladigan kreditlar, masalan, Milliy 

bank va shunga o'xshash banklarda qattiq valyutada ham ifodalanishi mumkin. 

Tijorat  banklari  faoliyatida  turli  xil  risklar  uchrab  turadi.  Lekin  ularning 

faoliyatiga  ko'proq  kredit  riski,  likvidlilik  riski  va  foiz  riski  ta'sir  qiladi.  Tijorat 

banklari  faoliyatining  asosiy  qismi  kreditlar  berish  va  shu  asosda  foyda  olishga 

yo'naltirilgan bo'lganligi uchun ular faoliyatida bu risklarning salmog'i ham yuqori 

bo'ladi. 

Tasniflangan  kreditlarning  qaysi  guruhga  kirish  darajasi  tez  sotiladigan 

aktivlar va yuqori likvid mablag'larning mavjudligi bilan belgilanadi. 

O'zbekistan  Respublikasi  Markaziy  banki  tomonidan  1998-yil  9  noyabrda 

tasdiqlangan  242-sonli  "Aktivlar  sifatini  tasniflash,  mumkin  bo'lgan  yo'qotishlar 

bo'yicha  tijorat  banklari  tomonidan  rezervlar  tashkil  qilish  va  undan  foydalanish 

qoidasi"ga  (kiritilgan  o'zgartirishlar  va  qo'shimchalar)  asosan  tijorat  banklari 

tomonidan  beriladigan  kreditlar  yuqorida  keltirilgan  mezonlar  bo'yicha  "yaxshi", 

"standart", "substandart", "shubhali" va "umidsiz" kreditlarga tasniflanadi. 

Tijorat  banklarining  kredit  portfelini  berilgan  ssudalarning  ta'minlanganlik 

darajasiga qarab quyidagi turlarga bo'lish mumkin: 

• 

birinchi darajali ta'minotga ega bo'lgan; 

• 

boshqa ta'minotga ega bo'lgan; 

• 

to'liq ta'minlangan; 

• 

ta'minlanmagan ssudalarga bo'linadi. 

---

17 

 

Birinchi  darajada  ta'minlangan  kreditlar  guruhiga  to'liq  ta'minlangan 

kreditlar kiradi. Ular quyidagilar bilan ta'minlanadi: 

• 

O'zbekiston Respublikasi hukumati kafolati; 

• 

O'zbekiston  Respublikasi  Markaziy  banki  roziligi  bilan  birinchi  sinf 

xorijiy banklari kafolati; 

• 

Erkin ayirboshlanadigan valyutadagi garov; 

• 

O'zbekiston  Respublikasi  davlat  qimmatli  qog'ozlari  ko'rinishidagi 

garov; 

• 

Standartlashtirilgan  qimmatbaho  metallar  qo'yilmalari  ko'rinishidagi 

garov. 

Boshqa ta'minotga ega bo'lgan ssudalar guruhiga quyidagilar: 

• 

mol-mulk garovi; 

• 

qimmatli qog'ozlar ko'rinishidagi garov; 

• 

boshqa  huquqiy  va  jismoniy  shaxslarning  kafolat  xati  va  boshqalar 

kiradi. 

Tijorat  banklari  tomonidan  kredit  operatsiyalarini  to'la  -  to'kis  olib  borish 

ular  tomonidan  kredit  siyosatining  qay  darajada  tuzilganligiga  bog'liq,  banklar 

o'zlarning kredit siyosatiga ko'ra mijozlarning ta'minotini belgilashlari mumkin. 

O'z  navbatida,  tijorat  banklari  kredit  portfeli  sifatini  muntazam  tahlil  qilib 

borishlari  zarur.  Bu  kreditlarni  boshqarish,  kredit  portfeli  sifatini  yaxshilash, 

shuning natijasi o'laroq bank foydasini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.