Altiyev a. S yerdan foydalanish iqtisodiyoti toshkent-2019

Tizimli yerdan foydalanish tamoyillari
Davlat boshqaruvi
 Yerlardan ko'p maqsadli 
yo’nalishlarda foydalanish 
 
Yer-suv munosabatlari 
islohotlarining birligi 
Takror ishlab chiqarishning 
tugallangan shakli 
 Mulkchilik va huquq shakllarining 
xilma-xilligi
 
Ishlab chiqarishning ilg’or 
texnologiyalari 
 Xo’jalik yuritishning shakllarining 
xilma-xilligi
 
 
Qishloq xo'jaligiga oid yerlarning 
ustuvorligi 
Iqtisodiy jihatning ustuvorligi 
Yer maydonlari tarkibini 
optimallashtirish 
 
Unumdorlikni istemol qilish va 
takror ishlab chiqarish 
 Tabiiy-iqlim sharoitiga ko’ra 
rayonlashtirish 
Iqtisodiy tamoyillar 
Jamiyat, iqtisod va tabiatning 
ta’siri 
 Yer va suvning bozor bahosi 
Umumiy tamoyillar 
Yer bozori va ijarasining amal 
qilishi 
 
 
Функционирование 
рынка земли и аренды 
 
 
Yerdan foydalanganlik uchun haq 
to’lash 
 
Yer resurslarini takror ishlab 
chiqarish 
Ishlab chiqarish sarf-xarajatlarini 
minimallashtirish 
 
Ishlab chiqarish jarayonida qayta 
ishlab chiqarish 
Yerdan samarali foydalanishni 
rag’batlantirish 
 Agroekotizimni saqlash 

---

142 
boshqaruvi hukumat tasdiqlagan regional va mahalliy vakillar tomonidan yer 
munosabatlarini tartibga solish va yerdan foydalanishni ma’muriy boshqarilishidir. 
Qishloq xo‘jaligiga yo‘naltirilgan yerlarning ustuvorlik tamoyili uning ishlab 
chiqarishning asosiy vositasi ekanligi, unumdor yerlarning cheklanganligi bilan 
bog‘liq. Bu yerlarda aholi uchun oziq-ovqat mahsulotlari va sanoat uchun xom 
ashyo, shuningdek chorvachilik uchun em-xashak ishlab chiqariladi. Qishloq 
xo‘jaligiga yo‘naltirilgan yerlardan foydalanish murakkabroq huquqiy tartibga ega 
bo‘lib, maxsus himoya qilinadi. Qishloq xo‘jaligi oborotidan yerlarning olib 
qo‘yilishi man etiladi va maxsus qonunchilik aktlari bilan belgilab qo‘yiladi. 
Hududlarni rayonlashtirish tamoyili qishloq xo‘jaligiga yo‘naltirilgan 
yerlarni ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik sharoitlarga ko‘ra diffyerensiatsiyalash, 
shahar va posyolka hududlarini yerlardan foydalanish maqsadlariga muvofiq 
ravishda zonalarga ajratilishini nazarda tutadi. Yerlardan samarali va ratsional 
foydalanishda, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini ixtisoslashtirishda regionning 
ijtimoiy, iqtisodiy shart-sharoitlari (uning yer, suv, mehnat resurslari bilan 
ta’minlanganligi, ishlab chiqarishni tashkil etish saviyasi, qishloq xo‘jaligi ishlab 
chiqarishi infratuzilmasining rivoji, ekologik vaziyat) muhim rol o‘ynaydi.
Jamiyat va tabiat, shu jumladan, yerning o‘zaro ta’siri tamoyili biosferaning 
umumiy tizimi tarkibiga kiruvchi mustaqil va o‘zaro bog‘liq tuzilmalarning 
uyg‘unligini ta’minlashdan iborat. Biosfera o‘z-o‘zini tartibga soluvchi tizim 
bo‘lgani bois, tabiatga, shu jumladan, yer resurslariga antropogen bosim 
ko‘rsatilishi biosferaning o‘zini takror tiklash qobiliyatini yo‘qotmasligi kerak. 
Yerdan foydalanishning iqtisodiy tamoyillariga quyidagilar kiritilgan: 
-
yerdan foydalanishning iqtisodiy jihatining ustuvorligi; 
-
yerni takror ishlab chiqarish davrining tugallanganligi; 
-
yer-suv munosabatlarini isloh qilinishining birligi; 
-
yerdan foydalanish, yer va ekin maydonlari tarkibini optimallashtirish; 
-
qishloq xo‘jaligi ekinlarini etishtirish takomillashtirilgan texnologiyalarining 
qo‘llanilishi; 

---

143 
-
yer resurslaridan ishlab chiqarish yoki noishlab chiqarishda iste’mol 
qilishning ob’ektiv zarurati; 
-
yer resurslarini takror ishlab chiqarish sarf-xarajatlarini minimallashtirish; 
-
tuproq unumdorligini qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi jarayonida takror 
tiklash; 
-
yerlarni va sug‘orish suvlarini baholashning bozor iqtisodiyoti uslublarini 
ishlab chiqish; 
-
yer bozori va ijara huquqining faoliyat yuritishi; 
-
haq to‘lash evaziga yerdan foydalanish; 
-
yerlardan samarali foydalanishni iqtisodiy rag‘batlantirish. 
Yerdan foydalanishning iqtisodiy jihatining ustuvorligi tamoyili yerdan 
foydalanishning asosiy maqsadi – jamiyatning tinimsiz ortib borayotgan 
ehtiyojlarini qondirish uchun imkon qadar ko‘proq moddiy va boshqa ne’matlarni 
ishlab chiqarishni ta’minlashga bog‘liq. Yerdan foydalanishning iqtisodiy 
samaradorligi yerdan foydalanuvchining daromadi va foydalanilgan yerni takror 
ishlab chiqarishni moliyalashtirishning hosil qiluvchi manbaidir. Ushbu jihat 
yerdan foydalanishning iqtisodiy mohiyatini ifodalaydi va yerdan foydalanish 
tizimining iqtisodiy asosidir. 
Yer resurslarini takror ishlab chiqarish davrining tugallanganlik tamoyili 
yerdan foydalanish jarayoni davrlik xususiyatini ifodalaydi. Yerni takror ishlab 
chiqarishning to‘liq davri uch bosqichni o‘z ichiga oladi, u tugallangan va 
tugallanmagan bo‘lishi mumkin. Tugallanmagan davr samarador bo‘lmay, keyingi 
davrining samarali amalga oshirilishi uchun kerakli sharoitni yaratmaydi. Yerdan 
tizimli foydalanishda tugallangan davr qo‘llaniladi.
Yer-suv resurslari munosabatlarini isloh qilish birligi tamoyillari 
sug‘oriladigan yerlardan foydalanishda yer munosabatlarini o‘zaro bog‘liq isloh 
qilishni nazarda tutib, yer va sug‘orish suvidan birgalikda samarali foydalanishni 
ta’minlaydi.

---

144 
Yerdan foydalanish tarkibini, yer maydonlarini va ekinzorlar tarkibini 
optimallashtirish tamoyili yer resurslaridan oqilona foydalanishning bir yillik rejasi 
asosida maksimal umumiy samaradorlik olishni belgilaydi; yer tarkibini 
optimallashtirish dinamik xarakterga ega, chunki u kengaytirilgan takror ishlab 
chiqarishda jamiyatning moddiy ne’matlarga bo‘lgan ehtiyojining ta’siri ostida yil 
sayin o‘zgarib boradi. Qishloq xo‘jaligi ekinlariga ishlov berishning 
takomillashgan texnolgiyalari tamoyili tuproqni takror ishlash, urug‘larni 
rayonlashtirish, ekishning optimal muddatlarini aniqlash, o‘simliklarni o‘g‘itlash, 
sug‘orish, hosilni yig‘ishtirishning kam sarf-xarajat bilan maksimal hosil olish 
imkonini beruvchi usullarini o‘z ichiga oladi.
Yer resurslarini ishlab chiqarish va noishlab chiqarish iste’moli tamoyili 
yerdan foydalanishni – tabiiy jarayon, iste’mol qilingan resursni takror ishlab 
chiqarishni esa – uzluksiz davom etib, har yili ma’lum sarf-xarajatni talab etadigan 
ob’ektiv zaruriy jarayon deb qaraydi. 
Yerdan barqaror foydalanishning muhim tamoyili agroekologik tizimni 
saqlab qolishdir. Yerdan foydalanish usullari ekotizimning o‘zini takror tiklashi 
uchun imkoniyatlar yaratishi kerak. Agroekotizimlarning mavjudligi tuproq 
xususiyatlarini sezilarli darajada yaxshilaydi, yer mahsuldorligining ortishiga 
zamin hozirlaydi. 
Yer resurslarini takror ishlab chiqarish sarf-xarajatlarini imkon qadar 
kamaytirish tamoyili agroxo‘jalik va meliorativ tadbirlarning uyg‘unlikda va 
optimal muddatlarda amalga oshirilishini nazarda tutadi. 
Bevosita ishlab chiqarish jarayonida tuproqning unumdorligini takror ishlab 
chiqarish tamoyili yerdan foydalanishda tuproqning unumdorligini tiklaydigan 
kerakli agroxo‘jalik usullarini qo‘llashni nazarda tutadi (tuproq unumdorligini 
takror tiklovchi beda va boshqa shu turdagi o‘simliklarni ekish). Qishloq xo‘jaligi 
shudgor (avvalo, sug‘oriladigan) yerlarining oborotdan chiqarib yuborilmasligi, 
mahsulotni ishlab chiqarish hajmining qisqartirilmasligi uchun eng muhim 
tadbirlardan biri sanaladi. 

---

145 
Yer va suvning narx ko‘rinishida baholanish tamoyili bozor munosabatlari 
taraqqiyoti sharoitida ob’ektiv va ishonchli bo‘lib, yerdan foydalanish jarayoniga 
bozor munosabatlarining kiritilishi, uning samaradorligi (sub’ektiv me’yoriy 
usullarga nisbatan) oshishiga ko‘maklashadi. 
Yer bozorining va yer ijarasi huquqining mavjudligi tamoyili ipoteka rivoji, 
kreditlarni erkin berilishi, yerdan yaxshiroq foydalanish va ko‘proq samaradorlikka 
erishish, yer maydonlarini yaxshilashga katta hajmdagi investitsiyalarni 
yo‘naltirish maqsadida yerga egalik yoki ijara huquqini kuchli tadbirkorlik 
salohiyatiga ega shaxslarga berishni ta’minlaydi. 
Haq to‘lash evaziga yerdan foydalanish tamoyili yer resurslarining xalq 
boyligi sifatidagi mohiyatini amalga oshirish, undan samaraliroq foydalanishga 
rag‘batlantirish zaruratidan kelib chiqadi. Yer solig‘i va ijara to‘lovlari, yerlarni 
takrorrib olishda to‘lanadigan tovon pulini o‘z ichiga oladi. Yerning sifati, qulay 
joylashuviga qarab to‘lovlar to‘lanishi yerga mulkchilikning iqtisodiy mohiyatini 
amalga oshiradi, shuningdek yerdan foydalanishning samaradorligini oshirishda 
rag‘batlantiruvchi ahamiyatga ega. 
Yerdan samarali foydalanayotgan tadbirkorlarni iqtisodiy qo‘llab-quvvatlash 
tamoyili yer maydonlarida davlat yoki mahalliy byudjet hisobiga turli agroxo‘jalik 
va meliorativ tadbirlarning o‘tkazilishi, shuningdek turli imtiyozlarning taklif 
etilishi (imtiyozli yer solig‘i, kredit, qo‘shimcha yer maydonlari)ni o‘z ichiga 
oladi. 
Ko‘rib chiqilgan tamoyillar yerdan foydalanishning barqaror tizimining 
iqtisodiy asoslarini uning tarkibiy qismlari va yerdan ratsional, samarador 
foydalanish jihatlariga muvofiq tarzda to‘liq aks ettiradi. Ularni kompleks tarzda 
amaliyotga tatbiq etilishi yer resurslaridan foydalanishning yuqori samaradorligi va 
yer resurslarining takror ishlab chiqarilishini ta’minlaydi.