Altiyev a. S yerdan foydalanish iqtisodiyoti toshkent-2019

 
 
 
 
 
 
5.2-rasm. Yer fondidan foydalanishni strukturalash asosiy belgilari 
 
yerlar, o‘z navbatida, yana kichik guruhlar: 1) shudgor, 2) yaylov yerlariga 
bo‘linadi. 
Sug‘oriladigan shudgor yerlar ham ixtisoslashuvi, xilma-xil qishloq xo‘jaligi 
mahsulotlari ishlab chiqarishiga ko‘ra murakkab tuzilishga ega. U paxtachilik, 
Yer fondidan foydalanishning strukturasi
asosiy belgilari 
Yer mulkchiligi shakllari 
va huquqi turlari 
твенности
 и виды 
прав 
Yer toifalari 
Faoliyat sohalari 
Iqtisodiyot 
tarmoqlari 
Viloyatlar
 
 
 
Posyolka, 
mahallalar 
tumanlar 
shaharlar 
Ishlab 
chiqarishga 
mo’ljalllangan 
yer maydonlari 
Ijtimoiy 
maqsadlarga 
mo’ljallangan 
yer maydonlari 
Sog’lomlashtirish 
maqsadlariga
mo’ljallangan yer 
maydonlari 
 
Rekreatsiya va 
tabiatni muhofaza 
qilishga
mo’ljallangan yer 
maydonlari 
Yer uchastkalari 
Huquq turlari 
Davlat-xususiy 
mulk 
Foydalanish 
huquqi 
(doimiy, 
vaqtincha) 
Davlat mulki 
Xususiy mulk 
Ijara huquqi 
Egalik huquqi 
Мulkchilik 
shakllari 
Mulk huquqi 
Yer fondidan 
foydalanishning strukturasi
Yerdan 
foydalanishning 
maqsadliligi 
назначение земли 
Мamuriy-hududiy 
tuzilishi 

---

96 
donchilik, 
sabzavotchilik, 
kartoshkachilik, 
uzumchilik, 
bog‘dorchilik, 
tamakichilik, em-xashak tayyorovchi yerdan foydalanish kichik turlariga bo‘linadi. 
Lalmi shudgor yerlardan donli mahsulotlarni ishlab 
chiqarishda foydalaniladi, yaylov yerlar tabiiy sharoitlariga ko‘ra cho‘llar, qir-
adirlar, tog‘liklarga bo‘linadi. Bundan keyin qo‘ychilik (go‘sht ishlab chiqarish 
yo‘nalishi), qorako‘lchilik va tuyachilik kabi kichik turlarga bo‘linadi. 
Qishloq xo‘jaligida yerdan foydalanish tizimi tuzilishining muhim 
ko‘rsatkichi bo‘lib uning kichik turlari bo‘yicha yer maydonlarining ulushi 
hisoblanadi. Mana shu ko‘rsatkich jamiyat uchun kerakli ishlab chiqarish hajmi va 
tarkibi, resurslarni takror ishlab chiqarish, mahsulotning davlat tomonidan sotib 
olinadigan mahsulotlar, shuningdek qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport va 
import qilish uchun mumkin va zarur bo‘lgan hajmlarni belgilashda muhim 
ahamiyatga ega. Uning tarkibi qishloq ishlab chiqarishi infratuzilmasi, mahsulotni 
ishlab chiqarishga sarflanadigan resurslarga bo‘lgan ehtiyoj, tuproq unumdorligini 
tiklashga ketadigan mablag‘ hajmini belgilab beradi. Ko‘rib chiqilayotgan 
ko‘rsatkich yerdan foydalanish samaradorligi darajasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. 
Qishloq xo‘jaligi yerlaridan maqsadli foydalanishning optimal nisbatlariga 
erishish ekin maydonlarini optimallashtirishning iqtisodiy-matematik modellarini 
ishlab chiqish orqali amalga oshiriladi. Ekin maydonlarini optimallashtirish 
vazifasi matematik modellar, masalan, liniyali dasturlashning simpleks-metodi 
yordamida amalga oshirilishi mumkin. Ushbu masalaning iqtisodiy-matematik 
modeli va cheklovlar tizimini quyidagicha ifodalash mumkin:
x
1
+ x
2
+ … + x
n
≤R
1 
a
21
x
1
+ a
22
x
2
+…+ a
2n
x
n
≤ R
2 
a
n1
x
1
+ a
n2
x
2
+ …+ a
nn
x
n
≤R
n 
Z=c
1
x
1
+ c
2
x
2
+…+c
n
x
n
max (maqsadli funksiya) 
чекловлар 
шартлари (5.9) 
масаланинг 
иқтисодий-
математик 
модели 

---

97 
bu yerda: 
- x
n
– n- o‘simlik turining ekin maydonlari; 
- R
1
– ekin maydonlari;
- R
n 
– resurs turlari; 
- a
nn
–n-mahsulot bir birligini ishlab chiqarish uchun n- sarf-xarajatlar; 
- s
n
– n- mahsuloti bir birligining qiymati.
Bu yerda cheklovlar tizimi resurslar bo‘yicha ifodalangan, maqsadli funksiya 
(Z) esa mahsulot ishlab chiqarishni maksimallashtiradi. Bu ifodani ayni bir 
xo‘jalik uchun ham, shuningdek qishloq xo‘jaligi rayoni, viloyati, umumiy tarmoq 
bo‘yicha ham qo‘llab ekinzorlarni optimallashtirish vazifasini belgilab olish 
mumkin. Ko‘p yillik daraxtzorlar, chorvachilik sohasida vazifalar ham xuddi shu 
tarzda hal etiladi. Ekin, shudgor va yaylov yerlarining optimal taqsimlash natijalari 
qishloq xo‘jaligida yerdan foydalanish tizimi tuzilishining umumiy ahvoli haqida 
tasavvur beradi. 
Aholi punktlari yerlari kategoriyasi aholi punktlari, shuningdek uning kichik 
turlari – alohida shaharlar, shahar tipidagi posyolkalar, qishloq posyolkalarining 
yerdan foydalanishini o‘z ichiga oladi. Sanab o‘tilgan kichik turlar maqsad 
yo‘nalishlaridan kelib chiqib, o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Qishloq 
posyolkalarida posyolka umumiy yerlarining 85-95% ni turarjoy maydonlari 
tashkil etadi, shu vaqtning o‘zida, yirik shaharlarda bu ko‘rsatkich 55-60%ni 
tashkil etadi. SHaharlar, ayniqsa, yirik shaharlarning umumiy yer maydonlarining 
katta qismini sanoat va transport, savdo va xizmat ko‘rsatish yerlaridan iborat. 
SHahar (posyolka) yer maydonlarining funksional hududlarining tarkibi yerdan 
foydalanish samaradorligi, yerdan foydalanish intensivligi, ularning narx 
ko‘rinishidagi baholanishi, yerga diffyerensiyalashgan haq to‘lanishiga bevosita
ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, Toshkent shahar yerdan foydalanish tizimi tarkibida 
umumiy yer maydonlarining sanoat hududui - 15% ni tashkil etadi. 
SHuni ta’kidlash kerakki, aholi punktlari yerdan foydalanish tizimi 
samaradorligi, shuningdek yerdan foydalanishning tarkibi kabi masalalar 
o‘rganilmagan, shahar va posyolkalarni rivojlantirish loyihalarini yaratishda 

---

98 
mazkur holatga e’tibor qaratilishi kerak. Shahar va posyolkalar yer maydonlarida 
funksional hududlarning taqsimlanishini optimallashtirish maqsadida simpleks-
metodning iqtisodiy-matematik modelidan foydalanish mumkin: 
x
1
+ x
2
+ … + x
n
≤R
1 
a
21
x
1
+ a
22
x
2
+…+ a
2n
x
n
≤ R
2
…………………..
a
n1
x
1
+ a
n2
x
2
+ …+ a
nn
x
n
≤R
n
Z = c
1
x
1 
+ c
2
x
2 
+…+c
n
x
n
max
.
(maqsad funksiyasi) (5.10)
bu yerda: 
- x
n
– n turdagi ob’ektning maydoni; 
- R
1
– ijtimoiy maqsadli ob’ektlarga ajratilgan yer maydonlari;
- R
n 
– ijtimoiy xizmatlar yaratilishi uchun zarur resurslar; 
- a
nn 
– n turdagi ijtimoiy xizmatlar birligi shakllanishi uchun n turdagi 
resurslar sarf-xarajatlari;
- s
n 
– n turdagi ijtimoiy xizmatlar birligi yaratilishi qiymati. 
Bunda yerlarni optimal taqsimlash bo‘yicha masalaning maqsadli vazifasi 
ijtimoiy xizmatlar yaratilishi uchun foydalaniladigan resurslarga cheklovlar tizimi 
sharoitida ijtimoiy xizmatlar yig‘indisini maksimallashtirishdan iborat. 
Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarda yerdan 
foydalanish sanoat yerdan foydalanishi, transport yerdan foydalanishi, aloqa 
ob’ektlari yerdan foydalanishi, mudofaa ob’ektlari yerdan foydalanishi, boshqa 
maqsaddagi ob’ektlar yerdan foydalanishi kichik turlarini o‘z ichiga oladi. O‘z 
navbatida, sanoat yerdan foydalanishi sanoatning tarmoqlari bo‘yicha yanada 
kichikroq turlarga bo‘linadi; transport yerdan foydalanishi har bir transport turi 
bo‘yicha va unga tegishli mustaqil ob’ektlar bo‘yicha kichik turlarga bo‘linadi; 
aloqa agentligi yerdan foydalanishida telekommunikatsiyalar yerdan foydalanishi, 
pochta yerdan foydalanishi va boshqa mustaqil ob’ektlar yerdan foydalanishi; 
mudofaa yerdan foydalanishi armiya, IIV va DHX ob’ektlari yerdan foydalanish 
Cheklovlar 
shartlari 
Masalaning 
iqtisodiy 
matematik 
yechimi 

---

99 
kichik turlarini tashkil etadi. Ushbu toifa yerlaridan oqilona va samarali 
foydalanish yerdan foydalanishning barcha turlari va kichik turlarini maydonlari 
nuqtai nazaridan optimallashtirishni taqozo etadi. Sanoat va transport sohasida 
yerdan foydalanish iqtisodiy va ekologik samaradorlik bilan, aloqa va mudofaa 
sohasida yerdan foydalanish esa ijtimoiy va ekologik samaradorlik bilan bog‘liq 
bo‘ladi. Yuqorida ko‘rsatilgan maqsadlarga yo‘naltirilgan ob’ektlarning yer 
maydonlarini optimal taqsimlash uchun simpleks-usulining iqtisodiy-matematik 
modeli qo‘llanilishi mumkin. 
Mazkur 
toifadagi 
yerlardan 
foydalanish 
samaradorligini 
baholash 
uslublarining ishlab chiqilmaganligi ularning qiymat ko‘rinishidagi bahosi, soliq 
va yerga ijara to‘lovining asoslangan miqdorini aniqlash va mamlakat yer fondidan 
samaradorligini baholash imkonini bermaydi. 
Tabiatni muhofaza qilish, sog‘lomlashtirish va rekreatsion maqsadlarda 
yerdan foydalanish mos ravishda qo‘riqxona va zakazniklar, sanatoriy va dam olish 
uylari, ommaviy dam olish joylari (plyajlar, sayilgohlar, o‘rmon-parklar, qishki 
dam olish joylari va b.) yerdan foydalanishi kabi kichik turlarga bo‘linadi. Sanab 
o‘tilgan turlarning yerdan oqilona va samarali foydalanish muammolari ham 
deyarli o‘rganilmagan bo‘lib, ularning ratsional (optimal) miqdori, ushbu yerlardan 
foydalanishning samaradorlik turlari o‘rganilmagan, ularning miqdoriy hisobi 
o‘lchamlari va bahosi, qiymatini baholash, yerga soliq va ijara to‘lovini hisoblash 
uslubiyatlari ishlab chiqilmagan, ushbu yerlarni takror ishlab chiqarish masalalari 
ko‘rib chiqilmagan, xuddi shuningdek mazkur holat ham barcha yer fondidan 
foydalanishnigg umumiy samaradorligini baholash imkonini bermaydi. 
Tarixiy-madaniy obidalari unchalik katta yer maydonlarini egallamasada, 
tarixiy obidalarining ma’naviy qadriyati va ularning davlat tomonidan muhofaza 
etilishi zarurati ularni alohida tur sifatida ajratilishiga sabab bo‘lgan. Mazkur 
yerlardan foydalanish O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligining 
vazifasidir. Bunda yerdan oqilona foydalanish maqsadida ob’ektlar uchun 
biriktiriladigan yer uchastkalarining maqsadga muvofiq maydonini asoslash, ushbu 

---

100 
yerlardan foydalanish samaradorligining turlarini aniqlash, mazkur yerlarni 
miqdoriy hisobga olish va foydalanish samaradorligi barcha turlarini baholash 
uslubiyatini ishlab chiqish, ularning qiymat bahosini belgilash, yer uchun 
to‘lovlarning miqdorini asoslash talab qilinmoqda. 
Suv xo‘jaligida yerdan foydalanishda maishiy, sanoat va qishloq xo‘jaligini 
suv bilan ta’minlashni o‘z ichiga oladi, u ham o‘z navbatida, kichik turlarga 
bo‘linadi. Bulardan eng yirigi sug‘oriladigan dehqonchilik zonasida qishloq 
xo‘jaligi ekinlarini sug‘orishga xizmat qiladigan qishloq xo‘jaligi suv ta’minoti 
yerlaridan foydalanish hisoblanadi. Unga yirik gidrotexnik inshootlar (suv 
omborlari, yirik magistral mashina kanallari, shuningdek tranzit kollektorlar), 
irrigatsiya tizimlari va kollektor tarmoqlari, xo‘jaliklararo va xo‘jalik ichki 
sug‘orish va kollektor tarmoqlari yerdan foydalanishini o‘z ichiga oladi. Uchastka 
sug‘orish inshootlari, drenajlar fermer va shirkat xo‘jaliklari tarkibiga kiritilgan, 
demak, ularga ajratilgan yer maydonlari ham ushbu xo‘jaliklar hududi tarkibida 
bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligini suv bilan ta’minlashda yerdan foydalanish faoliyati va 
uning samaradorligi to‘liq o‘rganilmagan. Hozirgi kunda yagona yer fondi 
tarkibida irrigatsiya tizimi yer maydonlari suv fondi yerlari toifasiga kiritilgan, 
ya’ni mazkur yerlar qishloq xo‘jaligi yerlariga hech qanday aloqasi yo‘q. Tabiiyki, 
suv fondi yer maydonlari (qishloq xo‘jaligini suv bilan ta’minlash) Soliq kodeksida 
yer solig‘idan ozod etilgan. Biroq, yerdan foydalanish nazariyasidan ma’lumki, 
irrigatsiya, kollektor, shuningdek ulardagi yo‘l tarmoqlari va inshootlari ishlab 
chiqarish vositalari yer bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ishlab chiqarish jarayoni, 
mahsulot ishlab chiqarishda qatnashadi. Shuning uchun, qishloq xo‘jaligida ishlab 
chiqarish vositasi sifatida ular yer solig‘iga tortilishi kerak. Qishloq xo‘jaligi ishlab 
chiqarishida irrigatsiya tizimlari, gidrotexnik inshootlarning rolini o‘rganish, 
ularning ishlab chiqarish vositasi sifatidagi maqomini belgilash, qishloq xo‘jaligi 
ishlab chiqarishi daromadidagi ularning rolini aniqlash va ushbu ishlab chiqarish 
vositasiga to‘g‘ri keladigan daromad ulushini belgilash, sug‘oriladigan yerlar va 
qishloq xo‘jaligini suv ta’minoti yerlarining optimal nisbatini asoslashlarni tadqiq 

---

101 
qilish kerak bo‘ladi. Pirovardida, qishloq xo‘jaligida mazkur yerlardan foydalanish 
samaradorligini, ularni takror ishlab chiqarishga ketadigan sarf-xarajatlarni, 
shuningdek irrigatsiya va kollektor tarmoqlarini ishchi holatida saqlash uchun 
sarflanadigan xarajatlarni aniqlash kerak. 
Maishiy suv bilan ta’minlashda yerdan foydalanish shahar va tuman suv 
o‘tkazish tarmoqlari, shuningdek suv tindiriladigan basseynlar va boshqa maxsus 
inshootlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu turdagi yerdan foydalanish turi hozirgi 
paytgacha o‘rganilmagan, bu yerlardan foydalanish samaradorligi aniqlanmagan, 
uning qiymat ko‘rinishidagi baholash va yer solig‘ini belgilash uslubiyati mavjud 
emas. Mamlakat yer fondining ahvoli va undan foydalanish bo‘yicha hisobotlarda 
maishiy suv bilan ta’minlashda yerdan foydalanish to‘g‘risidagi ma’lumotlar 
keltirilmaydi. Shu bois, ko‘rib chiqilgan yerdan foydalanishini oqilona boshqarish 
muammolari ham o‘z tadqiqini kutmoqda.
Sanoatni suv bilan ta’minlashda yerdan foydalanish sanoatning har bir 
sohasining suv o‘tkazish tarmoqlarida yerdan foydalanishni va har bir sanoat 
ob’ekti (yuridik shaxs)ning suv o‘tkazish tarmoqlarida yerdan foyalanishni o‘z 
ichiga oladi. Biroq, mamlakat yer fondining ahvoli va undan foydalanish 
to‘g‘risida hisobotlarda mazkur turdagi yerlar bo‘yicha yer-hisob va yer-baholash 
ma’lumotlari keltirilmagan, bu esa sanoat suvdan foydalanishda yerdan 
foydalanishning muammolari o‘rganilmaganligidan darak bermoqda. 
O‘rmon xo‘jaligida yerdan foydalanish o‘rmon xo‘jaliklari va o‘rmon 
ko‘chatzorlarining yerdan foydalanishini o‘z ichiga oladi. O‘zbekistonda o‘rmonlar 
tuproqni muhofaza qilish xususiyatiga ega, shuning uchun mazkur yerlardan 
foydalanish, asosan, tabiatni muhofaza qilish (ekologik) samaradorlikka ega. 
O‘rmon kadastrini hisobga olish natijasida yerlarning miqdori va sifati aniqlangan, 
ularning 
qiymat 
baholari 
belgilangan, 
bu 
yerlardan 
foydalanishning 
samaradorligini baholash ko‘rsatkichlari ifodalangan. Shu bilan birga, yerlardan 
foydalanishning ekologik samaradorligi, yer maydonlari tarkibini optimallashtirish, 
yerlarni takror ishlab chiqarish masalalari maxsus tadqiqotlarni talab etadi. 

---

102 
Shunday qilib, mamlakat yerdan foydalanishining murakkab tuzilishi yer 
fondidan jamiyatning xilma-xil moddiy ne’matlar, ijtimoiy, rekreatsion, 
sog‘lomlashtirish xizmatlariga tobora ortib borayotgan keng miqyosli ehtiyojlari 
bilan bog‘liq ko‘p yo‘nalishli maqsadlarda foydalanishini ifodalaydi. Jamiyatning 
moddiy va boshqa turdagi xizmatlarga ortib borayotgan ehtiyojlari bilan bog‘liq 
yerdan foydalanish tizimi tarkibi yerdan foydalanishning ko‘p yo‘nalishli 
maqsadlari va usullarini belgilab beradi va ushbu jarayonni optimallashtirish yer 
resurslaridan oqilona va samarali foydalanish imkoniyatini beradi. 
Yerdan foydalanish tuzilishi yerdan foydalanishning maqsadlilik xarakteriga 
sezilarli ta’sir o‘tkazadi, ijtimoiy, iqtisodiy, rekreatsion va sog‘lomlashtirish, 
ekologik samaradorlik turlarining miqdoriy nisbatlarini aniqlaydi. U ko‘p 
variantlilik xarakteriga ega va jamiyat faoliyatining har bir sohasida, 
iqtisodiyotning har bir tarmog‘ida, har bir regionda, tumanda, har bir yer 
maydonida o‘ziga xoslik va dinamik xarakterga ega bo‘lganligi bois, ularning 
samaradorligini aniqlash ham ko‘p darajali, ketma-ketlilik xarakterini kasb etadi va 
mamlakat yer fondidan foydalanish samaradorligini belgilash maqsadida har yili 
amalga oshirilib borilishi kerak. 
Yerdan foydalanish tuzilishining iqtisodiy mohiyati yerdan foydalanish 
jarayonida namoyon bo‘ladi, uning samaradorligi yerlarni ma’lum bir maqsadda 
taqsimlanishidayoq rejalashtiriladi. Masalan, tabiatni muhofaza qilish maqsadida 
ma’lum bir yer maydonidan foydalanish muayyan turdagi samaradorlikka ega; 
xudi shu yer maydonlarini qisman tabiatni muhofaza qilish, qisman qishloq 
xo‘jaligi maqsadlarida foydalanilishi esa, boshqacha samaradorlik beradi. 
Yerdan foydalanishning tuzilishi jamiyat va iqtisodiyotning moddiy va 
boshqa ne’matlarga tobora ortib borayotgan ehtiyojlarini qondirish va yer 
resurslari, shuningdek moddiy, mehnat, moliyaviy, texnik va jamiyat va 
iqtisodiyotning boshqa imkoniyatlariga bog‘liq holda shakllanadi. Uning 
samaradorligi nisbiy tushuncha hisoblanadi va uni faqat har xil uning variantlarini 
qiyosiy baholash orqali o‘rnatish mumkin. Tuzilishning samaradorligi deyilganida, 

---

103 
bir xil sharoitda ikki turdagi yerdan foydalanishda olingan ikkita yalpi 
mahsulotining o‘rtasidagi farq tushuniladi. Yerdan foydalanish tarkibining 
samaradorligi u yoki Bu yer maydonlari, ko‘p yillik ekinzorlar, qishloq xo‘jaligi 
ekin maydonlari, ekin turlarining nisbatini o‘zgartirish hisobiga yalpi 
mahsulotining o‘zgarishi (±∆) dir. U yerlardan foydalanishning intensivligini 
o‘zgartirish orqali emas, balki turli qiymatdagi ekin maydonlari, ekin turlarining 
o‘zgarishi orqali amalga oshadi. 
Shu bilan birga, yerdan foydalanish tuzilishi yerdan foydalanish intensivligi 
darajasi bilan uzviy bog‘liqlikka ega. Avvalo boshdan yerdan foydalanish tuzilishi 
yerdan foydalanish samaradorligiga ta’sir ko‘rsatadi, yerdan foydalanish 
intensivligi darajasi ortib borishi bilan intensivlikning o‘zi yerdan foydalanish 
tuzilishiga, uning samaradorligiga ham ta’sir ko‘rsata boshlaydi. Ya’ni, 
samaradorlikning mazkur turlari o‘rtasida dialektik bog‘liqlik mavjud. 
Yerdan foydalanish tuzilishining samaradorligini yerdan foydalanish 
samaradorligidan qanday farqlash mumkin? Tuzilish samaradorligining vujudga 
kelishi bevosita yerdan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lmaydi, faqat turli maqsad 
yo‘nalishlariga taqsimlashni bildiradi. Yerdan foydalanish samaradorligi esa, 
yerning fizik xususiyatlaridan bevosita foydalanishida namoyon bo‘ladi. 
Shunday qilib, yerdan foydalanish tuzilishi samaradorligi tuzilishning ikki 
xil turining bir xil sharoitdagi daromad farqi D
i
(yoki ijtimoiy, rekreatsion, 
ekologik sharoitlarning qiymat ko‘rinishidagi baholari) ga teng, ya’ni: 
EFT
s 
= D
dar2 
– D
dar1,
(5.11)
bu yerda: 
EFT
s
– yerdan foydalanish tuzilishining samaradorligi; 
D
dar2
va D
dar1
- T
2
i T
1
davrlar ichida yerdan foydalanish daromadlari.