Алтиев a. C. Ердан фойдаланиш

16.1-жадвал 
Алмашлаб экишда ишлаб чиқариш сарф-харажатлари ва қишлоқ 
хўжалиги экинлари бўйича даромад
ҳисоб-китоблари 
Кўрсаткичл
ар ўсиши 
Сценарийл
ар 
Пахта Бошоқл
и дон 
Беда Сабзаво
т 
Ҳаммас
и 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Экин 
майдонлари, 
минг. га 
Экинлар 
ҳосилдорлиг
и, с/га 
Маҳсулот 
миқдори, 
минг. тонна 
Харажатлар, 
млн. сўм 
Маҳсулот 
қиймати, 
млн. сўм 
Жами 
даромадлар, 
млн. сўм 
Шу.ж. 1 га 
экин ерига, 
минг. сўм 
1 тонна 
маҳсулотга, 
минг. сўм
«А» 
- 16.9 
- 
+ 6.0 
+ 813.6 
- 
+57203.4 
267837.1 
+210633.
7 
+148.9 
+37.7 
-309.7 
-23.9
1 
+9.0 
- 550.8 
+163.6
1 
-67422.9 
- 40629.6 
+26793.3 
+ 71.6 
+ 8.6 
+ 571.5 
- 
70.0 
+4000.5 
- 
320040.
0 
400050.
0 
80010.0 
140.0 
20.0 
+ 285.8 
- 
175.0 
+5001.5 
- 
690207.0 
+125037
5 
+560168.
0 
+1960.0 
+112.0 
0 
- 
- 
- 
1000027.
5 
1877632.
5 
877605.0 
307.1 
- 
Экин 
майдонлари, 
минг. га 
Экинлар 
ҳосилдорлиг
и, с/га 
Маҳсулот 
миқдори, 
минг. тонна 
«В» 
- 220.0 
- 
+6.1 
+424.7 
- 
- 
100302.5 
+61362.9 
+61362.9 
+154.5 
-187.8 
+138.61 
+1.0 
-708.0 
+108.01 
3408519.
1 
-57596.4 
-20277.3 
- 1.4 
+ 652.7 
- 
70.0 
+4568.9 
- 
365512.
0 
456890.
0 
91378.0 
+ 326.4 
- 
175.0 
+5712.0 
- 
788256.0 
1428000.
0 
639744.0 
1960.0 
0 
- 
- 
- 
- 
2355053.
6 
1888656.
5 
772207.6 

---

321 
 
Харажатлар, 
млн. сўм 
Маҳсулот 
қиймати, 
млн. сўм 
Жами 
даромадлар, 
млн. сўм 
Шу.ж. 1 га 
экин ерига, 
минг. сўм 1 
тонна 
маҳсулотга, 
минг. сўм 
+39.2 
-1.0 
140.0 
20.0 
112.0 
270.2 
- 
16.1-жадвалнинг давоми 
Кўрсаткичла
р ўсиши 
Сценарийла
р 
Пахта 
Бошоқл
и дон 
Беда Сабзавот Ҳаммаси 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Экин 
майдонлари, 
минг. га 
Экинлар 
ҳосилдорли
ги, с/га 
Маҳсулот 
миқдори, 
минг. тонна 
Харажатлар, 
млн. сўм 
Маҳсулот 
қиймати, 
млн. сўм 
Жами 
даромадлар, 
млн. сўм 
Шу.ж. 1 га 
экин ерига, 
минг. сўм 
«С» 
- 197.2 
- 
+5.5 
+455.8 
- 
-21835.4 
+150049
.4 
+171884
.8 
+138.5 
+35.7 
-255.5 
+48.3
1 
+1.4 
- 966.6 
-207.1
1 
-
57062.6 
- 
85525.2 
-
28456.6 
+2.7 
+0.6 
+ 607.6 
- 
70.0 
+4253.
2 
- 
340256.
0 
425320.
0 
85064.0 
140.0 
20.0 
+ 326.4 
- 
175.0 
+5712.0 
- 
788256.
0 
1428000
.0 
639744.
0 
1960.0 
112.0 
0
- 
- 
- 
- 
1049614
.0 
1917844
.2 
868230.
2 
303.8 
- 

---

322 
 
1 тонна 
маҳсулотга, 
минг. Сўм 
Экин 
майдонлари, 
минг. га 
Экинлар 
ҳосилдорли
ги, с/га 
Маҳсулот 
миқдори, 
минг. тонна 
Харажатлар, 
млн. сўм 
Маҳсулот 
қиймати, 
млн. сўм 
Жами 
даромадлар, 
млн. сўм 
Шу.ж. 1 га 
экин ерига, 
минг. сўм 
1 тонна 
маҳсулотга, 
минг. сўм 
«Д» 
-175.7 
- 
+6.0 
+310.2 
- 
-64860.0 
+102117
.8 
+166977
.8 
+148.9 
+37.7 
-214.5 
+103.0
1 
+9.0 
-58.7 
+735.1
1 
-
33313.5 
+12528.
0 
+45841.
5 
+71.6 
+8.6 
635.0 
- 
70.0
4445 
- 
355600.
0 
444500.
0 
88900.0 
140.0 
20.0 
317.5
- 
175.0 
5556.2 
- 
766755.
6 
1389050 
622294.
4 
1960.0 
112.0 
0 
- 
- 
- 
- 
1024182
.1 
1948195
.8 
924013.
7 
323.4 
- 
сўмни ташкил этади, “А” сценарийси бўйича эса – 307,1 сўм. Оптимал 
сценарий қайси экин тури кўпроқ ишлаб чиқарилиши заруратидан келиб 
чиқиб танланади. Агар пахта хом ашёси кўпроқ ишлаб чиқарилиши керак 
бўлса, “А” сценарийси, қишки бошоқли экинлар кўпроқ етиштириш керак 
бўлса, “Д” сценарийсини танлаш лозим. 
Қишлоқ хўжалиги экинларига ишлов бериш жараёнида мелиоратив 
тадбирларнинг ўтказилишига катта эътибор бериш керак, унинг ўтказилиш 
муддатлари эса алмашлаб экиш схемасига мувофиқ келиши керак. Қишки 
бошоқли экинлар йиғиштириб олингандан кейин даланинг бир қисмида 
мелиоратив тадбирлар, бошқа қисмида эса такрор экиш (масалан, сабзавот) 

---

323 
 
тавсия этилади. У ёки бу сценарийнинг бошқаларига нисбатан самаралироқ 
эканлиги тўғрисидаги хулосага ерни такрор ишлаб чиқариш даврининг учинчи 
босқичи тугаллангандан кейингина келиш мумкин. 
Шундай қилиб, суғориладиган ерларни такрор ишлаб чиқаришнинг ҳар 
бир босқичи улардан самарадор фойдаланиш имконини яратади, даврнинг 
иккинчи босқичида фойдаланиш (бевосита хўжалик юритиш, ердан 
технологик фойдаланиш) жараёнида агрохўжалик ва ерга ишлов беришнинг 
бошқа усуллари қўлланилиши, қишлоқ хўжалиги экинларига ишлов бериш 
бўйича технологик амалиётларнинг барчаси амалга оширилиши учун 
кетадиган ишлаб чиқариш сарф-харажатларини қисқартириш, оптимал 
муддатларда ҳосилни талафотсиз йиғиб олиш, тайёрлов пунктларига юқори 
навларда топшириш орқали самарадорликка эришилади. 
Тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқариш шу борадаги циклнинг 
охирги, учинчи даврини ташкил этади. Мазкур даврнинг самарадорлиги 
истеъмол қилинган тупроқ унумдорлигининг миқдори, такрор ишлаб чиқариш 
цикли давомида унумдорликни такрор ишлаб чиқариш ва такрор ишлаб 
чиқаршнинг характери каби асосий омиллар билан белгиланади. Истеъмол 
қилинган тупроқ унумдорлигининг миқдори, ўз навбатида, экиладиган экин 
тури, ишлаб чиқаришнинг бошқа омиллари билан таъминланганлик, экинга 
ишлов бериш технологиялари, иқлим шароитларига боғлиқ бўлади. Мавсум 
давомида истеъмол қилинган тупроқ унумдорлиги миқдори (ИҚТУ) шартли 
равишда қуйидагига тенг: 
ИҚТУ = ТУ
1 
– ТУ
2
,
(16.8)
ёки 
ИҚТУ = ТББ
1 
– ТББ
2
,
(16.9)
бу ерда: 
ТУ
1 
и ТУ
2 
– йил боши ва охирида тупроқ унумдорлиги даражаси;
ТББ
1 
и ТББ
2 
– йил боши ва охирида тупроқ бонитети бали. 

---

324 
 
Ҳосил (
Қ
ҳос
)
тупроқ унумдорлигини истеъмол қилиш (Қ
иқту
) ва ишлаб 
чиқаришнинг бошқа омиллари(Қ
омил
), ҳисобига яратилади: 
Ҳ
ҳос 
= Ҳ
иқту 
+
Ҳ
омил
(16.20) 
Бу ифода қиймат кўринишида қуйидагича бўлади: 
Қ
ҳос 
= Қ
иқту
+ Қ
омил ,
(16.21)
Яъни, ҳосил истеъмол қилинган тупроқ унумдорлигидан паст 
ИҚТУ ≤ Ҳ
ҳос
(16.22)
ва
Қ
иқту
≤ Қ
ҳос
(16.23) 
Бошқа тарафдан, тупроқни такрор ишлаб чиқариш усуллари ва 
хусусиятига кўра, уни амалга ошириш сарф-харажатларига ҳам боғлиқ бўлади. 
Тупроқни такрор ишлаб чиқаришнинг санаб ўтилган ечимларини кўриб 
чиқамиз: 
1. Тупроқни такрор ишлаб чиқариш бутун такрор ишлаб чиқариш цикли 
давомида амалга оширилмайди, яъни ТИЧ = 0. Бундай вазиятда истеъмол 
қилинган унумдорлик ёки балл (ΔБ
ист
) нолдан юқори, такрор ишлаб 
чиқарилган баллар ΔБ
тич
нолга тенг, такрор ишлаб чиқариш самарадорлиги 
салбий кўрсаткичларга эга.
ΔБ
ист 
> 0 ва ΔБ
тич 
= 0. 
(16.24)
ва 
ТИЧ
с 
= - ИҚТУ << 0;
(16.25) 
Агар келгуси даврлар (йиллар)да ҳам тупроқ унумдорлиги такрор ишлаб 
чиқарилмаса, бундай вазиятда тупроқ унумдорлигининг мунтазам пасайиб 
бориши кузатилади, охирги 10-15 йил ичида қишлоқ хўжалигида худди 
шундай вазият юзага келди. 
2. Такрор ишлаб чиқариш даври давомида тупроқнинг унумдорлигини 
такрор ишлаб чиқариш оддий даражадан паст ҳажмларда амалга оширилди; 
бунда ТИЧ< ИҚТУ, ΔБ
ист 
> 0, такрор ишлаб чиқариш жараёнида тупроқнинг 

---

325 
 
унумдорлиги тўлиқ тикланмаган: ΔБ
тич 
< ΔБ
ист
. Бундай вазиятда такрор ишлаб 
чиқариш самарадорлиги салбий бўлиб, ТИЧ – ИҚТУ айримасига тенг: 
ТИЧ
с
= ТИЧ - ИҚТУ< 0. 
(16.26) 
Бундай вазиятда келгуси йили ҳам жорий йилдагидек тупроқ 
унумдорлиги ҳисобидан ҳосилдорлик олиш имконияти бўлмайди. 
3. Такрор ишлаб чиқариш жараёнида тупроқ унумдорлигини такрор 
ишлаб чиқариш цикли оддий даражада амалга оширилди, яъни ТИЧ = ИҚТУ. 
Бундай вазиятда ΔБ
ист 
> 0 ва ΔБ
тич 
= ΔБ
ист
, такрор ишлаб чиқариш цикли 
охирига келиб унумдорликнинг бошланғич даражаси тўлиқ такрор ишлаб 
чиқилган, унумдорликни такрор ишлаб чиқиш қиймат кўринишида (+∆Қ
уқич
) 
истеъмол қилинган миқдорга тенг (- ∆Қ
ист
): 
ЯМ - ∆Қ
уқич 
+ ∆Қ
ист 
= ЯМ, (16.27) 
яъни, яратилган ялпи маҳсулот тикланган тупроқ унумдорлиги 
қийматига тенг. Келгуси давр (йил) экинлар ҳосилдорлиги (ва ҳажмини)ни 
ошириш 
ердан 
фойдаланишнинг 
бошқа 
омилларидан 
яхшироқ 
фойдаланилганида амалга ошиши мумкин. Бу ечимда тупроқ унумдорлигини 
такрор ишлаб чиқариш нолга тенг: 
ТИЧ
с 
= ТИЧ – ИҚТУ = 0; (16.28) 
4. Такрор ишлаб чиқариш даврида тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб 
чиқариш кенгайтирилган ҳажмда амалга оширилди, ТИЧ>ИҚТУ, ΔБ
ист 
> 0, 
ΔБ
тич 
> ΔБ
ист
, бундай кўрсаткичлар бўлганида, келгуси йили фақатгина “тупроқ 
унумдорлиги” омили ҳисобига экинлардан аввалги йилларга қараганда, юқори 
ҳосил олинади. Унумдорликни такрор ишлаб чиқаришнинг кенгайтирилган 
турида самарадорлик ижобий кўрсаткичларга эга бўлади. 
ТИЧ
с 
= ТИЧ – ИҚТУ > 0. (16.29) 
Тупроқ унумдорлигини такрор ишлаб чиқиш самарадорлигини баҳолаш 
мазкур тушунчани иқтисодий талқин этилишини тақозо этади. Қиймат 

---

326 
 
кўринишидаги баҳоси 
(С
тич ту
) ўз навбатида ТББ қийматининг белгиланишини 
тақозо этади. Шунинг учун баллнинг “сарф-харажатлар” (Қ
бх
) ва “даромад” 
(Қ
бд
) тушунчаларини кўриб чиқиш керак. Истеъмол қилинган ТББ қийматини 
ўзи яратган ҳосил қийматига
(Қ
б ҳос
)
тенглаштириш ҳақли бўлади: 
Қ
бх 
= Қ
б ҳос.
(16.30) 
Такрор ишлаб чиқарилган балл қиймати тупроқ унумдорлигини 1 баллга 
ошириш мелиоратив тадбирларнинг сарф-харажатларига тенг бўлади: 
Қ
бд. 
= Х
м б 
(16.31) 
Ерлар мелиорациясига кетган нисбий сарф-харажатлар сўм/баллга
Қ
б/га 
= Х
м б
сўм/ балл*га. 
(16.32)
Тупроқ унумдорлиги самарадорлигини баҳолаш учун аниқ тупроқ 
қатламларининг солиштирма кўрсаткичларидан (Х
м олин
) фойдаланиш тавсия 
этилади, олинган маълумотлар ўша ҳудудда ўрнатилган норматив 
кўрсаткичлар (Х
м нор
) билан қиёсланади, улар айирмасидаги фарқ ўтказилган 
мелиоратив тадбирлар солиштирма самарадорлигини ташкил этади, яъни: 
М
с 
= Х
м нор
– Х
м олин
(16.33)
Мелиоратив тадбирларнинг қиймати турлича, лекин улар, одатда, 
комплекс амалга оширилганлиги сабабли, тупроқ унумдорлигини такрор 
ишлаб чиқариш ўртача солиштирма қийматини аниқлаш керак (сўм/балл
*
га): 
Қ
тутич
= 
;
*
/
,
*
1