Alisner navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

BADIIY ASAR TILIDA SO’Z  VA OBRAZ

 

Badiiy adabiyotda so’z va gaplar obraz, manzara yaratishning o’ziga xos libosi, materialidir. Talantli yozuvchilarning qalami sehri ostida so’zlar hayotdagi narsa va hodisalarni inson ongida aniq tiklaydigan, gavdalantiradigan vosita ekanligi. Badiiy nutq faqat ko’chma ma’nodagi so’zlarning qo’llanilishidan iborat matn bo’lmay, majoziy vositalar badiiy nutqning o’ziga xos yordamchi vositasidir. Badiiy asarda leksik va frazeologik vositalarning obrazlar xatti-harakatini, ularning boshqa obrazlar bilan munosabatini ko’rsatish-dagi roli.

 

  BADIIY  ASAR  TILIDA  PERSONAJ  NUTQI  VA

                    BAYONNING   TUTGAN  O’RNI

 

Badiiy nutq muallif nutqi, personajlar nutqi va hikoyachi bayonidan iborat matndir. Muallif nutqi va personajlar nutqining o’zaro aloqadorligi badiiy nutq uslubiyatining markaziy muammola-ridan biridir. Har qanday adabiy asarning badiiy yuksakligi, birinchi galda, nutq qurilishida namoyon bo’lishi. O’tgan asrning 80-90-yillaridagi o’zbek nasrida badiiy nutq tiplari va shakllar rang-barangligi. Bevosita muallif nutqi va uning xususiyatlari. O’zbek nasrining so’nggi yillardagi namunalarida o’zbek adabiy tilining estetik, kommunikativ, funksional doirasi bir qadar kengayganligi. Shu jihatdan  «Jimjitlik» (Said Ahmad), «Diyonat», «Oqqushlar, oppoq qushlar» (O.Yoqubov), «Shaytanat» (Tohir Malik)  asarla-rining lingvopoetik tahlili.

Badiiy asarda monologik nutq va uning o’ziga xos xususi-yatlari. Monologik nutq va ichki nutq tushunchalarining o’zaro muno-sabati haqida M.M.Baxtin, M.B.Xrapchenko, I.Sultonov, M.Qo’sh-chonov, O’.Nosirov, Y.Solijonov, Z.Pardayeva, H.Umurov, N.Shodiyev kabi olimlarning qarashlari. Monologik nutq nuqtai naza-ridan «Tushda kechgan umrlar», «Lolazor», «Otamdan qolgan dala-lar» kabi romanlar tahlili.

Badiiy asarda dialog, uning strukturasi, uslubiy tuzilishi va vazifalari. Jonli (real) dialoglar, xayoliy (tasavvurdagi) dialoglar, ichki dialoglar haqida tushuncha. Dialogda xalq jonli so’zlashuv nutqi va adabiy-badiiy tilning leksik muvozanati. Muallif nutqi, remarka, replika va ularning dialog bilan o’zaro munosabati.

Badiiy nutq va psixologik tahlil. Psixologik tahlilning asosiy prinsiplari, usullari va shakllari. Badiiy nutq peyzaj tasviri vositasi sifatida. Nutq polifoniyasi va uning uslubiy vazifalari. Badiiy asarda polifonik nutqning o’ziga xos xususiyatlari.

 

  BADIIY  ASAR  TILIDA  AN’ANA  VA  NOVATORLIK

 

«Novatorlik» tushunchasi va uning mohiyati. Novatorlikning ko’rinishlari: ijodiy mazmunning ifodasi uchun xizmat qiladigan novatorlik va modernistik novatorlik. Badiiy asar tili sohasidagi novatorlikning turlari: leksik (lug’aviy) novatorlik va frazeolo-gik novatorlik. I.Qo’chqortoyev, O.Abdunazarov, H.Qahhorova, B.Yo’ldoshev, A.Mamatov kabi olimlarning frazeologik novatorlikka doir qarashlari. Badiiy asarda frazeologizmlarni ijodiy qo’llash usullari.