11
Энциклопедический лексикон.
СПб., 1835. ТЛ.
148
«Majolis ul-ushshoq», Mirxondning «Ravzat us-safo» kabi
tarixiy
va
memuar
asarlarida
keltirilgan
materiallami
umumlashtiradi; Navoiyning adabiy hamda davlat ishlaridagi
faoliyatini asosan to‘g‘ri belgilaydi.50 U «Mir Alisher Sharq
adabiyoti tarixida sharafli o‘rinni egallaydi» deb uni munosib
baholadi v aru s sharqshunoslarining e’tiborini unga qaratdi. 1857
yili professor l.N.Berezen (1818 - 1896) tomonidan tuzilib,
Kozonda bosilgan «Turkiy xrestomatiya» kitobida Alisher
Navoiyning ikki asari - «Vaqfiya» va «Munshaot»dan parchalar
berildi. Mashhur rus olimi V.V.Velyaminov-Zernov Alisher
Navoiy asarlari asosida XVI asrda tuzilgan va «Abushka» nomi
bilan mashhur bo‘lgan lug‘atning ilmiy-tanqidiy matnini
tayyorlab 1868 yili nashr ettirdi. Boshqa bir rus sharqshunosi
N.l.llminskiy o‘zining 1862 yili Kozonda bosilgan turk-tatar
tillariga bagMshlangan asarida Alisher Navoiyning o‘zbek adabiy
tili taraqqiyoti yo‘lida ko‘rsatgan xizmatlariga yuqori baho
beradi va «o‘z ona tili uchun zo‘r matonat bilan qudratli kurash
olib borgan kishi edi» deb ta’riflaydi.31 Katremer 1841 yili
Parijda Navoiyning «Muhokamat ul-lug‘atayn», «Tarixi muluki
Ajam» asarlarini bosib chiqaradi. Major olimi H.Vamberi 0 ‘rta
Osiyoga bag‘ishlangan asarlarida Navoiydan parchalar va
tarjimalar beradi. U «Mahbub ul-qulub»ning kirish qismini,
«Farhod va Shirin»ning ayrim boblarini va shoiming boshqa
asarlaridan olingan parchalami nemis tiliga taijima qildi. 1861
yili fransuz sharqshunosi M.Belen «Aziatik» jumalida «Mir
Alisher Navoiyning hayoti va ijodi haqida» nomi ostida katta
hajmli maqolasini chop ettiradP2. Shu bilan birga, «Xainsat ul-
mutaxayyirin» asari haqida katta ilmiy ish yozadi, «Majolis un-
nafois»ni nashr qiladi; «Mahbub ul-qulub»ning ayrim boblarini
50 К,араиг: Никитский М. Эмир Низом эд-Дин Алиш up
в
государственном и
литературном его значении. - СПб., 1856.
51 Каранг: Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия.
-Казань, 1861.
52 Каранг: Белен М. Мир Алишер Навоий / Туркча таржима. Ношир
Ахмед Жавдат. - Истанбул: Икдом матбааси, 1897.
149
fransuz tiiiga o‘giradi. Aytish kerakki, Nikitskiy va Belen asarlari
XIX asr sharqshunoslari tomonidan tan olingan tadqiqotlar
hisoblanib, ancha vaqtgacha, hatto XX asming boshlarida ham
Navoiyni o4rganishda asosiy manba b o iib keldi.
XIX
asrda Sharq mamlakatlariga sayohat qilgan G ‘arb
olimlari, mustamlaka mamlakatlari idoralarida ishlovchi nodir
san’at namunalari ishqibozlari imkon qadar Navoiy asarlari
nusxalarini o‘z vatanlariga olib ketishga uringanlar. Natijada
Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Italiyaning muzey,
kutubxona va shaxsiy fondlarida Alisher Navoiy asarlari ko‘plab
to‘plangan, lngliz sharqshunosi Ch.Riyo 1888 yili Londonda
nashr etgan va bugungi kunda Britaniya muzeyida saqlanayotgan
«Turkiy qo‘lyozmalar katalogi»dan ham Alisher Navoiy
asarlariga boigan qiziqish katta bolganiigini ko'rish mumkin.
Chunonchi, Ch.Riyo o‘z katalogida Navoiy asarlarining 12 nodir
nusxasini tavsif etgan. Mashhur manbashunos va matnshunos
Ch.Riyo Alisher Navoiy shaxsiyatiga juda katta ehtirom bilan
qaraganini uning quyidagi so‘zlaridan ham bilsa boiadi: «Mir
Alisher turkiy tilni adabiy til darajasiga kolarishda eng ko‘p
xizmat qilgan tarixiy shaxsdir. Uning eng madaniyatli, buyuk
mutafakkir inson ekanligi barcha tomonidan tan olingan. U
shaksiz, turkigo‘y shoirlarning eng sermahsulidir».53 Yevropa
sharqshunoslaridan E.Bloshe, M.Buvat, E.Braun ham Navoiy
asarlarini,
uning
qolyozmalarini
atroflicha
o'rganganlar.
Xususan, E.Braun o‘zining to'rt jildlik «Eron adabiyoti tarixi»
kitobida Alisher Navoiy hayoti va faoliyatini yoritgan, uning
ijodi xususida to‘xtalgan. Braun Navoiy ijodiga yuksak baho
beradi. U shunday yozadi: «Mir Alisherning ham ijodkor, ham
qalam ahlining homiysi sifatidagi ahamiyati va ta’siri ta’riflab
bolm as darajada kattadir. U o‘z davri va mamlakatining buyuk
sahovatpeshasidir».54
53 Rieu Ch. Catalogue o f the Turkish Manucripts in the British Museum, i 888.
- P.273.
54 Browne E. A Literary History o f Persia. Vol. 111. - Cambridge, I
9 6 0
. - P.505.
150
Shu tarzda XIX asrda Yevropa sharqshunosligida Alisher
Navoiy ijodiga qiziqish jiddiy tus olganini kuzatish mumkin.
Ular Navoiy davrida yaratilgan manbalar asosida ulug‘ shoir va
siyosiy arbob shaxsiyati, ijodiyod masalalarini ilmiy tarzda
tadqiqotchilar hamda navoiyshunoslikning yangi davriga asos
yaratdilar. Birinchidan, XV asr oxiri - XVI asr boshiga taalluqli
va Navoiy haqida ma’lumot beruvchi qo‘lyozma manbalar
umumlashtirilib ilmiy muomalaga kiritildi. Ikkinchidan, shu
davrgacha
davom
etib
kelayotgan
sharq ona,
an’anaviy
bayonchilikka asoslangan Navoiy talqini uslubiga chek qo‘yilib,
Navoiy ijodiga ilmiy nazar tashlandi.
Biroq bu
davr
navoiyshunoslari ulug‘ shoir biografiyasini yoritishda ko‘p
chuqurlashmadilar. Ular Navoiy haqida tarixiy manbalarda
berilgan ma’lumotlarni umumlashtirar ekanlar qiyosiy-tanqidiy
chog‘ishtirib o‘rganmadilar. Oqibatda shoirning haqiqiy tarjimai
holi xiralashib qoldi, XIX asr sharqshunoslari ishlarida Navoiy
«podshohning eng yaqin kishilaridan - muhrdor, vazir sifatida
tinch liayot kechirgan va ijod etgan shoir» bo‘lib qoldi.
Tazkiralarda Navoiyning nazira va tatabbu’lari, salaflarga
ergashib yozgan asarlari haqida ko‘p gapirilgani bois, G'arb
sharqshunoslari Navoiyni taqlidchi shoir deb tushundilar.
M afkuralar to ‘qnashuvi
Navoiyshunoslikning ikkinchi bosqichi jahondagi buyuk
siyosiy o‘zgarishlar jarayoni bilan bog‘liq ekanligini ta ’kidlamoq
lozim. XIX asming II yarmidan boshlab Buyuk Britaniya va
Rossiyaning Sharqni mustamlakaga aylantirish poygasi Markaziy
Osiyo va Hind mintaqalari jo ‘g‘rofiyasi, geologiyasi, tabiati bilan
bir qatorda
ma’naviy
salohiyatiga bolgan
qiziqishning
kuchayishiga sabab bo‘ldi. Bu qiziqish, muayyan sabablarga
ko‘ra, Rossiyada ro‘y bergan Oktabr to‘ntarishi va «Qizil
imperiya»
hukmronligining
0 ‘rta
Osiyo
hududida
o‘matilganidan so‘ng ham to‘xtamadi. 1868 yili Vengriyaning
Turkiyadagi elchixonasi xodimi M.Belen tomonidan yozilgan
«Alisher Navoiy» ilmiy axboroti yana dolzarb bo‘lib qoldi.
151
Fransuz olimi Lyusyen Buvaning 1926 yili «Osiyo» jurnalida
e ’lon qilingan «Temuriylar davri sivilizatsiyasidan lavhalar»
maqolasi, Edgar Bloshening «Milliy kutubxonada saqlanayotgan
turkiy qoiyozm alar katalogi»dagi qaydlar va ingliz olimi Eduard
Braunning
«Eron
adabiyoti
tarixi»
asaridagi
Navoiyga
bag‘ishlangan
boiim lam i
shu
davming
e’tiborga
loyiq
tadqiqotlari qatoriga qo‘shish mumkin. Shu yillari V.Leninning
chekka oikalarga, xususan, OYta Osiyo, Kavkaz o‘lkalariga
muxtoriyat va hurlik berish haqidagi soxta va’dalariga uchgan
turkiy xalqlar orasida Navoiy dahosini ulug6 lash va millat timsoli
darajasiga ko'tarish tendensiyasi kuchaydi. Bu yo‘ldagi ilk
urinish Navoiyning hijriy sana bilan 500 yillik to‘yini nishonlash
maqsadida 1926 yili Bokuda «Alisher Navoiy - buyuk turk
shoiri» shiori ostida oHkazilgan «Ilk turkologiya
quruttoyi»da
namoyon
bo'ldi
.35
Unda asosiy
e ’tibor
Navoiyning turkiy tillar
rivojiga qo‘shgan hissasi, davlat arbobi sifatidagi mavqei, milliy
o‘zlik g‘oyalariga qaratildi. 0 ‘sha davrning yetuk olimlaridan
Ismoil Hikmatning «Navoiy hayoti va adabiy mavqei», Mirzo
Jalol Yusufzodaning «Navoiy haqida», Bakr Chubonzodaning
«Navoiy - tilchi» va Mirzo Muxsin Ibrohimiyning «Fors
adabiyotining
Navoiyga
ta’siri»
ma’ruzalari
faqatgina
qatnashchilarnmg
emas,
balki
barcha
turkiy
xalqlar
adabiyotshunoslari diqqatini o‘ziga tortdi hamda ulami Navoiy
ijodini o‘rganishga ilhomlantirdi. 0 ‘sha yili 0 ‘zbekistonda ham,
xususan, «Maorif va o'qituvchi» jurnalida bosilib chiqqan
Abdurauf Fitrat va Vadud Mahmudiyning Navoiy haqidagi
maqolalarida qurultoy ta’siri sezilib turadi.56 Qurultoy ruhi
kommunistik mustabid tuzum peshvolari uchun kutilmagan
muammolar
keltirib
chiqarishi
tabiiy
edi.
Barcha
rus
sharqshunoslari ahvolni o‘nglashga safarbar qilindi. Qurultoy
55 Каранг: Буюк
t v d k
шоири Мир Алишер: Туркология курултойи конфе
ренция материаллари. - Боку: Адабиёт жамията, 1926.
56 Фитрат А. Навоийнинг форсий шоирлиги х,ам унинг форсий девони
т^грисида
Do'stlaringiz bilan baham: |