|
Ganja vatan, ко ‘ngli aning ganjxez,
Xotiri ganjar-u tilt ganjrez.
277
Xusrav Dehlaviy madhi keltirilganda esa uning ismidagi
"‘xusrav” so‘zining podsho ma'nosini bildirishi Dehlaviyning so‘z
podshosi sifatida hind mulkini obod qilganligi, uning har bir
dostoni
Hindistonning bir o ‘lkasiga teng ekanligi
bilan
izohlanadi:
Nazmi savodi aro har doston
,
О ylaki, bir kishvari Hinduston.
13-bob Nuriddin Abdurahmon Jomiy madhini o ‘z ichiga
oladi. Navoiy Nizomiy va Dehlaviyni bir bobda ta'riflagani holda
ustozi va do‘sti Abdurahmon Jomiyga alohida bob bag‘ishlaydi.
Uni o ‘sha davrning “qutbi tariqati” deb atar ekan, o ‘zining unga
nisbatan ojiz va muhtojligini g ‘oyat kamtarlik bilan bayon qilsa,
Jomiyning yangi yozgan biror asarini o ‘zidan oldin hech kim
ko‘rmasligmi faxr bilan ta'kidlaydi:
Nomag ‘akim roqim etib xomasin,
Ко 'rmadi men ко
‘rmayin el nomasin.
‘llayrat ul-abror” dostonining yozilishida aynan Jomiyning
“Tuhfat ul-ahror” dostoni turtki bo‘lganligini aytiladi:
Boshtin-ayoq gavhari shahvor edi,
Qaysi guhar, “Tuhfat ul-ahror” edi...
Chun о ‘qimoq zamzamasi bo ‘Idi bas,
Ко ‘nglum aro dag ‘dag ‘a soldi hams.
Kim bu yo
7
ichraki alar soldi gom,
Bir necha gom о ‘Isa manga ham xirom.
Dostonning 14-15-boblari so‘z ta'rifiga bag‘ishlangan.
Shoir ushbu boblarda so‘zni tavsif etar ekan, nazmning qimmati,
so‘zdagi ma'no, uning shaklga muvofiqligi, shakl va mazmun
masalasi, umuman, ijod haqidagi masalalarga e'tibor qaratadi.
278
N avoiy s o ‘zning buyukligini “kun” (yaral) s o ‘zining olam v a
odam ni yaratishda vosita b o ‘lganligi bilan dalillaydi:
Dahr muqayyad bila ozodasi,
Borcha erur “kof” ila "nun ” zodasi.
Zodasidin zoda bo ‘lub beadad,
Zodaga ham volid о 'lub, ham valad.
Alisher Navoiy bu o ‘rinda so‘zning mahsuli bo‘lgan adabiy
turlar haqida ham to‘xtalar ekan, nazm va nasrga alohida ta'rif
beradi, nazmni nasrdan ustun qo‘yib, gulshanda gullarning saf
tortib turishini nazmga, sochilib, to ‘kilib yerda yotishini nasrga
o ‘xshatadi. Shoiming e'tiroficha, nazm bu qadar e'zozlanmasa,
Tangri so‘zida she'r bo ‘lmas edi:
Bo ‘Imasa e'joz maqomida nazm,
Bo ‘tmas edi Tengri kalomida nazm.
Shuningdek, Navoiy ushbu bobda turkiy tilda she'r aytishga
kuchli ishtiyoq sezishini va bu yo‘lda ancha yuqori darajaga
erishganini faxr bilan bayon qiladi. Mazkur bobda Navoiy
shoirlar axloqi, shoirlik rutbasi, ayrim zamondosh shoirlar bilan
bog'iiq “adabiy sirqat” (plagiat, boshqa shoirlardan ma'no yo
mazmun o‘g'irlash) haqida ham fikr yuritganki, bu fikrlar
bugungi kunda ham o ‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas.
Dostonning 16-bobi zamona sultoni Husayn Boyqaro
madhini o‘z ichiga oladi. Alisher Navoiy bu bobda talmeh san'ati
vositasida Husayn Boyqaroni kuch-qudratda Firdavsiy qahramoni
Rustamga, adolat va fazl-u kamolda Eronning afsonaviy podshosi
Jamshidga o ‘xshatadi.
17-bob “Ko‘ngul ta'rifida” deb nomlanadi. Bobning ilk
baytlarida shoir Xudoni dehqonga, insonni vujudini gulistonga
qiyoslaydi. Uning fikricha, Xudoning inson vujudini yaratishdan
asosiy maqsad-muddaosi, inson vujudining eng sharif a'zosi -
ko‘ngil hisoblanadi:
279
Ermas edi anda g ‘araz hech gul,
G ayri ко ‘ngulkim, g ‘araz erdi ко ‘ngul.
Shu bilan birga, shoir ko‘ngulni inson ko‘ksining chap
tomonida joylashgan a’zo - yurak bilan adashtirmaslikka
chaqiradi. Yaratganning yodi bilan yashaydigan insondagina
haqiqiy ko'ngul bo‘ladi va ugina “ahli dil” sanalishi mumkin.
Shuningdek, Navoiy ko‘ngulni olami kubro, Ka'badan-da ulug‘
jo y deb ataydi.
Muqaddimaning qolgan uch bobi (18-20-boblar) hayrat
ta'rifiga bag'ishlangan. Bu boblarda Xoja, ya'ni ko‘ngulning
a w a l mulk (narsalar) olamiga, keyin malakut (farishtalar)
olamiga va nihoyat so‘ngida “ajoyib bir shahar” (inson tanasi)ga
sayohati bayoni keltiriladi va bu sayohat ko‘ngulning o ‘zligini
tanib, inson tanasiga kirgani tasviri bilan yakunlanadi. Alisher
Navoiy bu o ‘rmda “o ‘zligin.i tanigan Xudoni ham taniydi”
g ‘oyasini ilgari suradi:
Nafag ‘a chun or i f о ‘lub mo ‘-bamo ‘
Foyiz о ‘lub "qad arafa rabhahu
”.
K o ‘ngil hayratlari yaratilgan olamlaming mukammalligi,
uning inson tomonidan idrok. etilishi va inson qadri kabi
rnasalalarga tutashadiki, bular keyingi - 21-bobda Xoja
Bahouddin
Naqshband
ham da
Xoja
Ubaydulloh
Ahror
madhlarida davom etadi.
Alisher Navoiyning muqaddimadagi so‘nggi bobni aynan
shu shayxlarga bag‘islilashi shoiming naqshbandiya suluki vakili
ekanligiga ishora edi. Bob o ‘z ichida ikki qismga ajratiladi,
birinchi qism 15 baytdan iborat bo ‘lib, uning deyarli har bir
baytida
naqsh
5-o‘zining turli holat va shakllarda ishtiqoq
(o‘zakdosh so‘zlam i keltirish) va tanosub (ma'no va mohiyat
jihatidan bir-biriga yaqin so‘zlami keltirish) san'atlari vositasida
qollanilganligini k o ‘ramiz. Navoiy Bahouddin Naqshbandni
yuksak martabali naqqoshga, uning ta'limotini muhtasham va
dilkash naqshga o‘xshatadi:
280
Xojaki naqqoshi sipehri baland
Bo ‘lg 'ali har safhasig ‘a naqshband.
Ayladi avroq munaqqash base,
Naqsh raqam ayladi dilkash base.
Bobning ikkinchi qismi naqshbandiya tariqatining o‘sha
davrdagi niashhur pirlaridan biri Xoja Ubaydulloh Ahror
madhiga
bag‘ishlangan.
Navoiy
uni
murshidi
ofoq
(yo‘lboshlovchi pir) deb ulug!lar ekan, shohlar unga qulluq
qilishga o ‘zlari keladilar, hatto haqiqat sirlaridan ogohlar ham
uning huzurida hushlaridan judo bo'ladilar deb yozadi:
Yuz qo ‘yubort qullug'ig 'a shohlar,
Bazmida bexud о ‘lab ogohlar.
Alisher Navoiy bobni ulug‘ shayx faoliyatiga yuksaklik
tilash va uning himmatidan bahramandlik umidi bilan yakunlaydi
va bu umid bevosita muqaddimaga ham yakun yasaydi:
Qo ‘ymasun ayvorti jahonni tihi,
Dabdabai ко ‘si Ubaydullahi.
Himmatidin bizni ham etsun Xudoy,
Faqryo 'lida g ‘ani, imong'a boy.
Dostonning 22-bobidan asosiy qism boshlanadi. Asosiy qism
maqolat. va hikoyatlardan tashkil topgan 40 bobni o ‘z ichiga
oladi.
Maqolatlar muayyan bir axloqiy-falsafiy mavzuga
bag‘ishlangan bo‘lib, shoir dastlab ushbu mavzuga munosabat
bildiradi, mavzu yuzasidan o ‘z fikr-mulohazalarini bayon qiladi,
so‘ngra shu mavzuga mos ibratli hikoya keltiradi. M aqolatlaming
barchasi, ularga ilova qilingan hikoyatlar ham bir-blri bilan izchil
bog‘langan,
mazmunan
biri
ikkinchisini
davom
ettiradi,
to ‘ldiradi, rivojlantiradi.
281
Shu tariqa asosiy qism 20 maqolat va unga ilova tarzida
keltirilgan hikoyatlar bayoni tarzida davom etadi. Buni quyidagi
jadvalda ko‘rish mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
