|
Ko‘kragimdur subhning piroxanidin chokroq,
Kiprigim shabnam to‘kulg‘on sab/adin namrokroq.
Mir debdi:
Ajab kinoyago‘y odam ekansanda, bu m atla’
M avlono Sohibniki-ku! Biz uni sotib olganmiz.
Binoiy dedi:
Nima deyapsiz, sizga piching qilishga qanday
haddim sig‘adi. Men bu m atla’ sizniki emasligini bilmas edim.
Sizda juda ko‘p yaxshi m a tla iar bor va mana bunisi undan
yaxshi chiqqan:
Boshimizdin soyai sarvi qading kam boMmasun,
Zoti poking bo‘lmasa, olamda odam bo‘Imasun.
Mir dedi:
-
Bu undan yaxshi va bu m atla’ Mavlono Lutfiymkidur,
(Ammo, aniq b o id ik i,) sen hech qachon piching kinoyani tark
qilmas ekansan!” 171
Mazkur
latifalar
yozma
manbalarda
zikr
etila
boshlagach, bu ikki ijodkor munosabati haqidagi naqllar
afsonaviy tus olib ketganligini mushohada qilish mumkin.
“Bobumoma”, “ Badoe’ ul-vaqoe” ’, “Latoif ut-tavoif’, “Tarixi
Rashidiy”, “Latoifhoma”, “Tuhfai Somiy”, Hakimshoh Kazviniy
tazkiralari orqali bu m a’lumotlar Hindiston, Eron, Osiyo
mamlakatlari hududiga tarqalib, Navoiy davridan uzoqlashgan
sari ulug‘ shoir shaxsiyati bilan bog‘liq ko ‘pgina masalalar
o ‘zaro qorishib, mavhumlik kasb eta boshlagan. Davr kechmishi
mobaynida Navoiy Binoiy ziddiyati tarixi ixtiro qilingan va
askiyalarda Mir Alisheming uylanmasdan o ‘tishi kabi shoir
171
Тарихи Рашидий. 122fi-eapaq.
209
dunyoqarashi va falsafasi bilan bog'liq masala tilga olinib,
noto‘g‘ri xulosalar chiqarilgan. Shuni alohida e’tiborda tutish
lozimki, Binoiy va Navoiy o ‘rtasida b o iib o‘tgan hazil-
mutoyibalar Husayn Boyqkaro hukmdorligining ilk pallalariga
to‘g‘ri keiadi va ikki zabardast yosh shoiming o ‘zaro raqobatiga
yaxshi ko‘z bilan qarash kerak.
XAYRIYA A M A L LA R I
Alisher Navoiyning xayriya amallari, bunyodkorlik
faoliyati, ulamo va fuzaloga k o ‘rsatgan behad muruvvatlari,
faqiru g‘ariblarga pushtipanohligi haqida o ‘z zamonasidan
hozirgi davrgacha beto‘xtov gapirib kelinmoqda, U qurdirgan
Xalosiya xonaqosida har kuni mingdan ortiq faqir va miskinlar
ziyofat qilinib, laziz taomlar bilan to'ydirilgan. Har yili
muhtojlarga ikki mingga yaqin po ‘stin, bosma chakmon,
ko‘ylak-ishton, tokiya va kafsh ulashilgan. M ashhadda Imom
Rizo bog'ida Dor ul-huffoz qurdirib, yonida har kuni rauhtoj,
zaif va yetimlarga ovqat berish uchun maxsus uy soldirgan.172
Biroq Xondamir na bu va na boshqa asarlarida, barmoq bilan
sanarli imoratlami hisobga olmaganda, ularning qurilish sanasini
ko‘rsatmagan. Bu kamchilik Navoiy davrida yozilgan boshqa
asarlarda ham k o ‘zga tashlanadi. Navoiy zamondoshlari u
qurdirgan xayriya bino, inshootlar soni va tavsifini to iiq keltirish
so‘zning uzayishiga sabab bo ‘lishini hisobga olib, o ‘zlari aniq
bilgan inshootlar ro ‘yxatini keltirganlar. Masalan, Davlatshoh
o ‘n ikkita inshoot haqida gapirib o ‘ts a 173, Xondamir yuzdan
ziyodroq xayriya bino va mshootlarini, shu jumladan, hovuz va
ko‘priklami sanab o ‘tadi174. Faxriy Hirotiy “Amir Alisher 370
xayriya binosini qurgan” deb um um iy tarzda hisob qilsa173, Som
172
Макорим ул-ахлок. М.Фахриддинов ва П.Шамсиев тарж. - Б
.66
173
ДавлагшоЬ Самарцандий. Тазкират уш-шуаро. - Б.371.
174
Макорим ул-ахлоя- - Е
>,66
-
68
.
175
Фахрий Ниротий. Латоифнома. - Б .133,
21)0
mirzo bu songa aniqlik kiritib, “uch yuz yetmishtadan to ‘qsontasi
rabotlardir” deydi.176
Keyingi davrlarda, xususan, XVT asrning ikkinchi
yarmidan XX asrgacha b o ig a n davrda ham Navoiyning mol-
mulkiga b o ig a n qiziqish so‘nmagan. Zero, ko ‘plab tazkiralarda
bunga urg‘u berilishi shundan dalolatdir. Masalan, Mahmud bin
Valining “Baxr ul-asror” (XVI asr), Faxmiy Samarqandiynirig
“Taz- kirat ush-shuaro” asarlarida Mirzo Haydar D o‘g i o t
m aium otlari aynan takrorlanadi.17' Baxtovarxonning “M ir’ot ul-
otam”, Muhammad Y usuf Munshiyning “Tazkirat ush-shuaroi
Muqimxoniy” tazkirasidan esa uiarning Faxriy va Som mirzo
tazkiralaridan foydalanganliklari ko‘rinib turadi.178 Shu bilan
birga, chalkash m aium otlar ham yo‘q emas. Jumladan, “Tom ut-
tavorix» muallifi Abdulmo‘minxon (XVI asr oxiri) va Abdulloh
Kobuiiy (XVII asr boshi) ta ’rixlar tazkirasida Navoiy qurdirgan
binolar soni bir ming bitta deb yozsalar1 9, “Nashtari ishq” va
“Ruzi ravshan” tazkiralarida Amir Alisherning bino va
inshootlari soni o ‘n ikki mingta deb ko‘rsatiladi.180 Bu tazkiralar
davr
va
hudud
jihatidan
qiyosan
o ‘rganilganda
Vola
D ogistoniyning “ Riyoz ush-shuaro” tazkirasidan foydalanib
yozilganligi m a’lum b o id i. Ammo “Riyoz ush-shuaro”da qaysi
manbadan foydalanilgani nom aium .
Navoiyning fazl ahli tarbiyasiga ko'rsatgan rag‘batiga
deyarli
barcha Navoiy davri
manbalarida va XVI asr
manbalaridan, xususan, “Latoifnoma” (Faxriy), “Tuhfai Somiy”
176
Сом Мирзо Сафавий. ТуЬфайи Сомий. 169й-варас].
177
МаЬмуд бин Вали. Бахр ул-асрор. 1603-Bapaq; Абдулматлаб Фахмий.
Тазкират уш-шуаро. 0 о ‘лёзма. 0 ‘зРФА ШИ, инв. №2331. З
63
-варац.
т
Бахтовархон. Мир’от ул-олам.
0 ‘зРФА ШИ, инв. №5. 540а-
Bapaq; МуЬаммад Юсуф Мунший. Тазкират уш-шуарои Муцимхоний.
QoMesMa. 0 ‘зРФА ШИ, инв. №20. I65“-Bapaq.
1
9
Найитаетов А. Навоий Ьацида янги ма’лумотлар //UJapq юлдузи.
1972. №9. - Б. 187; АбдуллоЬ Кобулий. Тазкират ут-таворих. Оо‘лезма.
0 ‘зР ФА ШИ, инв. №2093. 1593-eapaq.
180
Нусайицулихон Азимободий. Ништари Huiq. 6936-eapaq; МуЬаммад
МазЬар Нусайн Сабо. Рузи равшан. Босма. 0 ‘зРФА ШИ, инв. №3700. -
Б.719.
211
(Som mirzo), “Tarixi Rashidiy” (Mirzo Haydar), “Tarjumayi
Majolis un-nafoisi Navoyi” (Hakimshoh Kazviniy), “Tuhfat us-
surur (Darvishali Chang), “Haft iqlim” (Amin Ahmad Roziy,
1597), “Tom ut-tavorix” (A bdulm oininxon), “Tazkirat ut-
tavorix” (Abdulloh Kobuliy), XV111 asr tazkiralaridan “Riyoz
ush-shuaro” (Vola D ogistoniy), XIX asr tazkiralaridan “Nashtari
ishq” (Husaynquli Azimobodiy,
1817) asarlarida alohida
ta ’kidlab o iilg an . B a’zida tazkiranavislar tomonidan bu holatga
mubolag‘aviy tus berib yuborilganini ham aytib o ‘tish foydadan
xoli bo im as. Masalan, “Baxr ul-asror”, “Riyoz ush-shuaro” va
“Nashtari ishq”da “qariyb 12000 kishi Navoiyning homiyligi
ostida tarbiya qilindi” degan m a’lumot ham uchraydiki, bu raqam
qaysi manba asosida keltirilganini aniqlab b o im a d i.181
Do'stlaringiz bilan baham: |
