Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

“FARHOD VA SHIRIN” DOSTONI HAQIDA
Alisher Navoiy “Xamsa”sidagi ikkinchi doston “Farhod va 
Shirin” deb atalib, 1484-yilda yozib tugallangan. Navoiygacha bu 
mavzu "Xusrav va Shirin" shaklida mashhur edi. Afsonaning 
bosh qahramoni Xusrav Parvez aslida tarixiy shaxs bo ‘lib, 
milodiy 590-yilda taxtga chiqib, 628-yilda o ‘z o ‘g ‘li Sheruyaning 
buyrug‘i bilan o ‘ldirilgan Eron shohidir. Uning oromiy yoki 
Shiringa b o ‘lgan muhabbati ko ‘pgina tarixiy asarlarda qayd 
etilgan. Xususan, Alisher Navoiyning o ‘zi ham “Tarixi muluki 
Ajam” asarining sosoniylar tarixiga bag‘ishlangan 
qismida 
Xusrav Parvez haqida ma'lumot beradi. Badiiy adabiyotda Xusrav 
va Shirin muhabbati haqida birinchi b o lib Firdavsiy o ‘zining 
"Shohnoma" dostonida yozib qoldiradi, Nizomiy esa uni alohida 
ishqiy-sarguzasht doston holiga keltiradi. Nizomiyning "Xusrav 
va Shirin" dostoni 1340-yilda Qutb Xorazmiy tomonidan turkiy 
tilga tarjima qilingan.
Alisher Navoiy bu mavzudagi dostoni uchun aw algi 
dostonlarda ikkinchi darajali timsol tarzida talqin qilingan 
Farhodni bosh qahramon qilib oladi. Aslida Farhodning bosh 
qahramon qilib olinishi adabiyotda ilk bor XIV asrda 
Ozarbayjonda yashab faoliyat yuritgan O rif Ardabiliyning 
“Farhodnoma” (1369) nomli fors-tojik tilida yozilgan dostoni 
bilan boshlanadi. Lekin unda tasvirlangan voqealar Navoiy 
dostonidan butunlay farq qiladi. Navoiy “Farhod va Shirin” 
dostonida bu mavzuda qalam tebratgan ijodkorlar sifatida 
Nizomiy, Dehlaviy, A shraf M arog‘iylami eslab o ‘tar ekan, yana 
bir noma'lum ijodkorga ham ishora qilib o‘tadi:
Yana bo 'lg ‘on ekan bit noma marqum,
Vale roqim emasturyaxshi ma'lum.
Adabiyotshunoslikda ushbu noma'lum ijodkor aynan O rif 
Ardabiliy bo‘lishi mumkin degan fikrlar mavjud.
302

---

Farhod obrazining ildizlari xalq og‘zaki ijodiga borib taqaladi. 
0 ‘z asarining manbalarini xalq og‘zaki ijodidan olgan Firdavsiy 
“Shohnoma”sida Farhod pahlavon (Afrosiyobning jangovar 
sipo’nsolori) sifatida tilga olingan. Bu obraz Nizomiyning 
■‘Xusrav va Shirin” dostonida epik planda talqin etila boshladi. 
Nizomiyning 
dostonidagi 
Farhod 
xalq 
orasidan 
chiqqan 
toshyo‘nar usta. U oqil va insonparvar, g ‘oyat savodli va 
pahlavon. Farhod garchi doston syujeti rivojida asosiy rol 
o ‘ynamasa-da, 
muallifning yetakchi g ‘oyasini 
tushunishda 
muhim ahamiyatga ega. Xusrav Dehlaviyning “Shirin va Xusrav” 
dostonida esa Farhod oliynasab shahzoda, taqdirga tan beruvehi 
baxtsiz oshiq sifatida tasvirlanadi.
Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoni 54 bob, 5782 
baytdan iborat. Shundan muqaddima 11 bobni o‘z ichiga oladi. 
Doston an'anaviy hamd - Allohning maqtovi bilan boshlanadi. 
Dostonda ikkita hamd mavjud. Birinchi hamdda A lisher Navoiy 
yaratuvchining qudratini ta'riflab, uning irodasi bii.aii qalamga 
olmoqchi bo‘lgan g ‘oyaviy niyati haqida so‘z yuritar ekan, 
birinchi misrani arabcha kalima bilan boshlaydi:
Bihamdikfath abvob ul maoniy,
Nasib et ко 'nghima fath о ‘Imak oni.
Ya'ni: Ma'nolar eshiklarining ochilishi sening m aqtoving 
bilan va ko'nglum ga ularni zabt etishni nasib ail.
Keyingi baytlarda Navoiy ma'r.olar xazinasi qulllga 
qo‘lining kalit bo‘lishini, shu vosita bilan barcha umidlariga 
yetishishni tilaydi, ana shu ma’nolar xazinasidan olam ahlini 
bahramand qilishni umid qiladi.
Ikkinchi hamdda shoir yozishga kirishayotg^ni “ Farhod va 
Shirin” dostonining umumiy talqini, undagi qahramonlarning 
muxtasar tavsifini beradi, “dard bog‘i” deb ta’riflangan it?hq bilan 
aloqador barcha hayajon va iztiroblar haqida yozadi. Shoir Xoliq 
maqtoviga kirishar ekan, eng aw alo , u inson ko'nglini ishq
303

---

guishani, bu gulshanda esa ishqni xazinaga aylantirganligini 
madh etadi: