|
2-mashg‘ulot. SON, UNING GRAMMATIK XUSUSIYATLARI VA KATEGORIYALARI
1-mashq. Gaplarni o‘qing. Ajratilgan so‘zlar asosida quyida keltirilgan topshiriqlarni bajaring.
1. Bir yil tut ekkan kishi yuz yil gavhar teradi. 2. Bir yigitga yetmish hunar oz. (Maqollar) 3. Hozirgi kunda planetamizda nashr qilinayotgan barcha kitob mahsulotlarning deyarli uchdan bir qismi rus tilida bosilmoqda. 4. Sizga ma‘lum: paxtani birinchi yil ekishimiz. (SH. R.) 5. Shu orada to‘rttacha samosval oldinma-ketin g‘isht to‘kib ketdi. (S. Ahm.) 6. Og‘irligi 70 kilogramm keladigan odam Oyga chiqsa, uning vazni 11,7 kilogrammdan oshmaydi. («Qiziqarli geografiya») 7. Bir zumda ikkov, uchov, to‘rtov, beshov bo‘lishdi. (P. T.) 8. Non daraxtining 15-20 yillik rasmana bir tupi bir-ikki kishini, besh-olti tupi esa katta bir oilani bemalol bir yil boqa oladi. («Qiziqarli geografiya») 9. Adolat mastavadan bir-ikki qoshiq ichdi. (S. Z.) 10. Bir xovuch yerdagi poliz ham la‘nati bo‘rondan sog‘ qolmadi. (SH.R.) 11. Manzilning choragi ham bosilmagan edi. (J.SHaripov.) 12. Er kishinig so‘zi bitta. (Maqol.) 13. To‘rtovlari, ayniqsa, G‘ulomjon rosa dam oldi. 14. Har kim uchtadan mashina tanladi.
1-topshiriq. Berilgan gaplardagi sonlarni kuzating.
2-topshiriq. Sonlarni miqdor yoki tartib son ekanini aniqlab, ularning xususiyatlarini alohida-alohida bayon qiling. Miqdor sonning ichki LMTlarini aniqlang.
3-topshiriq. 1. Miqdor sonlar guruhiga kiruvchi sonlarni o‘zaro qiyoslang. 2. Tartib sonlar guruhiga kiruvchi sonlarni o‘zaro qiyoslang.
4-topshiriq. 1. Miqdor sonlar guruhiga kiruvchi sonlardagi umumiylikni aniqlang. 2. Tartib sonlar guruhiga kiruvchi sonlardagi umumiylikni toping.
5-topshiriq. 1. Miqdor va tartib sonlar guruhiga kiruvchi sonlardagi farqlarni aniqlang.
6-topshiriq. 1. Miqdor sonlar guruhiga kiruvchi sonlarni o‘xshash va farqli jihatlari asosida tasniflang. 2. Tartib sonlar guruhiga kiruvchi sonlarni turli belgilari asosida tasniflang.
7-topshiriq. Miqdor va tartib sonlarning har biriga xos va barchasi uchun umumiy zotiy mohiyatni bayon qiling. Har bir birlikka alohida va barchasi uchun umumiy ta‘rif bering.
8-topshiriq. Tavsiflangan sonlarning shakldoshlari, vazifadoshlari bilan munosabatlarini aniqlang.
9-topshiriq. Mazkur so‘zlarni turli nutqiy qurshovlarda qo‘llang.
2-mashq. Gaplarni o‘qib, sonlarni o‘zi bog‘lanib kelgan so‘z bilan birga ko‘chiring va turini ayting. Miqdor sonlar bilan tartib sonlarning farqini tushuntiring. Miqdor sonlarning LMGlarini izohlab, gapdagi sintaktik vazifasini aniqlang.
1. Oltmishga kirgan otadan osh so‘rama. (Maqol) 2. Mendan besh-olti chaqirim narida, ikki bola ketib borishardi. 3. Birinchidan, men senga opa emasman. 4. «Uchinchi», meni eshityapsizmi?. 5. Bu gapni bir aytding, ikkinchi aytma. 6. Unga ming maslahat bergin, foydasi yo‘q. 7. Ikkovining ham kirish bali bir xil ekan. 8. Talabalarga beshtadan toza varaq tarqatildi. 9. Soat uchlar edi. 10. O‘n sakkizdan oshmay tur, go‘zal.
3-mashq. Ko‘chiring. Sonlarning qanday so‘zga bog‘lanayotgani va sintaktik vazifasini aniqlang. Hech qanday vosita qabul qilmagan va kelishik bilan turlangan sonlarning tobelanuvchi, egalik, kesimlik shakllari bilan o‘zgargan sonlarning tobelantiruvchi hususiyatiga diqqat qiling. Tartib va miqdor sonlarning egalik va kelishik shaklini qabul qilishdagi o‘ziga xosliklarni izohlang.
1. O‘n sakkizga kirmagan kim bor?. 2. Ana-mana deguncha, yetmishni ham qoralab qo‘yibmiz. 3. Ikkovimiz ham bu gapdan hayron edik. 4. Biring kitob so‘raysan, ikkinching daftar. 5. Paxta hashariga o‘zbek filologiyasi fakulteti talabalari birinchilardan bo‘lib tashabbus bilan chiqdilar. 6. Oradan besh-olti kun o‘tib, odatga muvofiq, mahalladan o‘ntacha odam aytib yetti qilindi. 7. Bu kishini ikkinchi ko‘rishim. 8. Ruchkangning bittasini menga berib tur. 9. Bir yarim yillarcha oldin fakultet ikkiga bo‘lingan edi. 10. Ikkalang ham bo‘sh ekansanlar. 11. Uchlar, siz keyingi daladan paxta terasiz. 12. Bir qiz yig‘lar buloq boshida. (M.Yu.)
4-mashq. Gaplar takibidagi sonlarni o‘lchov so‘zlari bilan birga ko‘chiring. Otlarni numerativ so‘z sifatida voqelantiruvchi qoliplarni aniqlang. O‘lchov so‘zlarining LMTlarini bayon eting.
1. «Mashqlar to‘plami» 200 nusxada chop etildi. 2. Kitobning 30 sahifasi nashr uchun tayyor qilib qo‘yildi. 3. Bir guruh talabalar kutubxona tomon yo‘l oldi. 4. Ikki juft tovuq o‘zimizdan chiqdi. 5. Bu yil majburiyatimizga 12 ming tonna g‘alla topshirish tushgan. 6. Zulm bilan elligu yuzni olur, Bir tanobni du chandon solur. (Muqimiy) 7. Ne ajab ul sarvinozim o‘n sakiz yoshindadur. (Navoiy) 8. Ming yillarkim, bulbul kalomi, o‘zgarmaydi yaxlit hamisha. (A.O.) 9. Ming bora uzr, sizni ranjitmoqchi emasdim. 10. Uning ham panohi qaytmadi jangdan, O‘n to‘qqiz yoshida beva qoldi u. (A.O.)
5-mashq. Ko‘chiring. Berilgan sonlarni rim raqamlari va harflar bilan yozib, imlosiga e‘tibor qiling. Sonlarni yozishda kiril va lotin imlosidagi farqlarni izohlang.
2005 yil, 30 avgust, 5-guruh, 10-brigada, 10 brigada, 1-kurs, 11-sinf, 21-asr, 3 tom, 3-tom, 28 ta qoramol, 33 tup atirgul, 21 kun, 21-kun
6-mashq. Jamlovchi sonlardagi son UGMsidan chekinishlarni misollar asosida tushuntiring. «birov» so‘zining tarixan (birlik son+ov) qolipi hosilasi ekanligini izohlang.
1. Ikkovlon ola bo‘lsa og‘zidagin oldirar, to‘rtovlon tugal bo‘lsa, unmaganni undirar. 2. Uchalasi ham bu voqeadan bexabar edi. 3. Birovning moliga ko‘z olaytirma. 4. Bolalardan birovi kulib yubordi. 5. Beshalasi ham imtihonlarni «a‘lo»ga topshirdi. 6. Birniki mingga, mingniki tumanga.
7-mashq. «bir» sonining ma‘no taraqqiyoti natijasida yuzaga kelgan, nutqiy reallashuv bilan bog‘liq ma‘nolariga misollar keltiring. Qaysi ma‘no va vazifada nutqda voqelanayotganligini qavs ichida izohlang.
1. Lek erur bisyor dushman, bo‘lsa u bir dona ham. (E.V.) 2. Vodiylarni yayov kezganda, Bir ajib his bor edi menda. (H.O.) 3. Mening bir orzuyim – hammaga ibrat bo‘ladigan oila bekasi bo‘lish. 4. Yig‘ilishga bir sen kelmading. 5. Ularning bo‘yi bir. 6. Bir gap aytaymi? 7. Bir yomon odating bor!. 8. Mening gapimni eshitib u bir kuldi, bir yig‘ladi. 9. Yaqinda u haqida xunuk bir xabar eitdim. 10. Bir uyga ketgim kelyapti. 11. Akamning hikoyasini eshitib bolalar bir kuldi, bir kuldi, hammamizning kayfimiz ko‘tarildi.
8-mashq. Bir so‘z bilan ifodalanadigan kasr sonlar qatnashgan gaplar tuzing. Xulosalaringiz asosida son so‘z turkumining UGMsini tiklang.
Do'stlaringiz bilan baham: |
