Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

Mashq. Quyidagi matn asosida berilgan topshiriqlar tizimini bajaring.
USTOZNI QUTLAB
Agar nogahon o‘zbek tilshunosligi kafedrasiga yo‘lingiz tushsa, albatta, B.Hamidovni bir guruh shogirdlari davrasida qizg‘in munozara ustida uchratasiz.

Universitet jamoasida hali yaxshi tanilib ulgurmagan ustoz haqida, respublikamizning boshqa fan dargohlariga borsak, Toshkentdan ekanligimizni bilgan tilshunos tadqiqotchilarning «Siz Baxtiyor Ravshanovich bilan ishlaysizmi?», «...o‘zbek tilshunosligining kelajagi bevosita B.Mengliev va uning izdoshlarining nomi bilan bog‘liq bo‘ladi», «..yosh, iste‘dodli, kelajagi porloq olim, yetuk inson» degan iliq fikrlarini eshitib, o‘zbek tilshunosligi fani rivojiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatayotgan B.Menglievga bo‘lgan hurmat va ishonchimiz yanada ortardi.

B.Hamidov 1965 yilning 20 noyabrida Dehqonobod tumanida tavallud topdi. 1973-83 yillarda tumandagi 42-o‘rta maktabda o‘qib, uni «Oltin medal» bilan tugatdi. 1983 yilda Termiz davlat pedagogika institutining o‘zbek filologiyasi fakultetiga o‘qishga kirdi. U 1990 yilda professor J.Omonturdiev rahbarligida «O‘zbek tilidagi qaratuvchili konstruktsiyalarning evolyutsiyasi» mavzuidagi diplom ishini muvaffaqiyatli himoya qilib, oliygohni o‘zbek tili va adabiyoti mutaxassisligi bo‘yicha tamomladi. Tashabbuskorligi va tirishqoqligi bilan e‘tiborini tortganligi tufayli bevosita universitet rektori akademik N.To‘raevning ko‘rsatmasi bilan o‘zbek tilshunosligi kafedrasiga ishga qoldirildi.

Respublika talabalar olimpiadasidagi muvaffaqiyatlari natijasi o‘laroq, taniqli turkiyshunos olim, dongdor tilshunos, Buxoro DU o‘zbek tilshunosligi kafedrasi mudiri professor H.Ne‘matovning nazariga tushdi va uning keyingi hayot yo‘li bu qomusiy bilim sohibi va Buxoro tilshunoslik maktabi bilan bog‘landi. U 1991-yilda Buxoro universitetining kunduzgi aspiranturasiga hujjat topshirib, o‘qishni boshlagan bo‘lsa, 2001 yilda doktorlik dissertatsiyasini yakunlash va muhokamaga qo‘yish bilan o‘zining bu oliygohdagi bevosita faoliyatini yakunladi. Ustoz 1996 yilda «Morfologik vositalarning ma‘noviy xususiyatlari va sintaktik imkoniyatlari» mavzuidagi nomzodlik, 2002 yilda esa «Lisoniy tizim yaxlitligi va unda sathlararo munosabatlar» mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi.

B. Hamidov 2002 yildan buyon TOSHKENT DAVLAT O`ZBEK TILI VA ADABIYOTII UNIVERSITETIning o‘zbek tilshunosligi kafedrasi mudiri sifatida faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Olim kafedra ilmiy salohiyatini yuksaltirish ishiga o‘zining munosib hissasini qo‘shmoqda. Uning rahbarligida qator nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi va qilinmoqda.

Yaqin davrgacha o‘zbek tilshunosligida hukm surib kelayotgan sukunatni hech kim buzishga jur‘at eta olmas, fanda deyarli munozara, bahslashuvlar yo‘q edi. Bu fan o‘tgan asr so‘ngidan milliy til tadqiqi, ona tili ta‘limini yangilash talabi bilan bahsli maydonga aylandi. O‘zbek tilshunosligiga Sh.SHahobiddinova, I.Madrahimov, M.Qurbonova, S.Nazarova, B.Mengliev kabi tashabbuskor yoshlar kirib kelishdi va yangidan-yangi ilmiy-tadrisiy g‘oyalarni ilgari sura boshlashdi. B.Mengliev ham an‘anaviy talqindagi o‘zbek tilshunosligini dunyoning rivojlangan tilshunoslik maktablari tajribasi, qolaversa, o‘zbek tilining milliy xususiyatlaridan kelib chiqib tadqiq etish, shu bilan bir qatorda, ta‘lim sohasida o‘qitishning yangi pedagogik texnologiyalariga jiddiy e‘tibor qaratayotgan o‘zbek sistem-struktur tilshunosligining targ‘ibotchilaridan biridir. Shu sababli olimning ilmiy ishlariga berilgan baholar rang-barang va ko‘p hollarda ziddiyatli. «B.Mengliev tomonidan tilshunosligimizdagi mavjud fe‘lning funksional shakllarining o‘zgalovchi kategoriya atamasi bilan nomlanishi va unda kategorial mohiyatni qidirishdan hech qanday naf yo‘q» (O‘zMU o‘zbek tilshunosligi kafedrasining sobiq mudiri prfessor Yo.Tojiev). «Men Baxtiyor Menglievning dissertatsiyasini o‘qib shunday fikrga keldimki, bu original tadqiqotga yozgan taqrizimni A.Oripovning «Hayrat» she‘ri bilan boshlamoqchiman» (Buxoro DU professori G‘.Zikrillaev). «B.Mengliev dissertatsion ishida lisoniy tizim yaxlitligi masalasi bo‘yicha kelgusida bajariladigan ko‘plab ishlar uchun keng yo‘l ochib bergan. U kontseptual xarakterga ega» (Akademik G‘.Abdurahmonov). Ayniqsa, O‘zMU professori Yo.Tojievning «O‘zbek tili va adabiyoti» jurnalining 2005 yil 6-sonida e‘lon qilingan maqolasida B.Mengliev qarashlari haqidagi fikrlari o‘ta bahstalab va har qanday tilshunosni fanimizdagi hali yechimini topmagan, maqola muallifi munosabat bildirgan masalalar haqida o‘ylashga, ularga munosabat bildirishga undaydi. G‘ayriodatiy ilmiy xulosalarni shunday taqdir va baholar kutishi muqarrardir.

B. Hamidov oliy ta‘lim dasturi talablariga mos o‘quv qo‘llanma va darsliklar yaratishga, yangi pedagogik texnologiyalar asosida o‘qish-o‘qitish ishlarining samaradorligini oshirishga doir qator ahamiyatli ishlarni amalga oshirmoqda. Uning «O‘zbek tilining struktur sintaksisi» (2003 yil, «Nasaf» nashriyoti, 10 b.t.), «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» (2004 yil, «Nasaf» nashriyoti, 12 b.t.), «O‘zbek tilining struktural sintaksisi» (2004 yil, O‘zMU nashri, 10 b.t., hammualliflikda), «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» (2005 yil, O‘zMU nashri, 12 b.t., hammualliflikda) o‘quv qo‘llanmalari oliy filologik ta‘limga qo‘yilayotgan eng so‘nggi talablar darajasida yaratilgan. B.Menglievning «Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Morfologiya» (10 b.t.), «Lingvistik tadqiqot asoslari» (6 b.t.) qo‘llanmalari nashrdan chiqish arafasida.

Ustoz B.Hamidov oliygohning ko‘p tirajli «Toshkent universiteti» gazetasi, «Nasaf ziyosi» ilmiy-ma‘rifiy jurnali tahrir hay‘atining a‘zosi. Bir necha yillardan buyon Samarqand davlat universiteti huzuridagi o‘zbek filologiyasi bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyalari himoyasi uchun ixtisoslashgan ilmiy kengash a‘zosi.

B.Hamidov nafaqat iste‘dodli olim, qalbi toza vijdonli inson, ardoqli ustoz, mehribon ota, sadoqatli oila posboni, ishonchli do‘st, qolaversa, odil va tashabbuskor rahbar. Turmush o‘rtog‘i fidoiy o‘qituvchi, oqila oila bekasi Xosiyat opa bilan ikki farzandni tarbiyalab voyaga yetkazmoqda.

Yaqinda hamkasblari, do‘stlari va shogirdlari olimning professorlik ilmiy unvoni bilan taqdirlanganligini eshitib samimiy qutladilar.

Ustozni ilmiy unvon bilan muborakbod etib, u kishiga avvalo, uzoq va mazmunli umr, mustahkam sog‘lik, oilaviy xotirjamlik, ruhiy tetiklik, ilmiy va ijodiy parvozlar, farzandlar va shogirdlar kamolini ko‘rib yurishlarini tilab qolamiz.

Ehtirom ila bir guruh shogirdlari («Qashqadaryo» gazetasidan)

1-topshiriq. Matnni kuzatib, ajratilgan so‘zlardagi ma‘noli qismlarni aniqlang. Ularni mustaqil qo‘llanadigan va mustaqil qo‘llanmaydigan ma‘noli qismlarga ajrating. Mustaqil qo‘llanmaydigan ma‘noli qismlarni yangi lug‘aviy ma‘no hosil qiluvchi va yangi lug‘aviy ma‘no hosil qilmaydigan turlarga ajrating.

2-topshiriq. Yangi lug‘aviy ma‘no hosil qiluvchi nomustaqil qismlar turli o‘rinlarda qo‘llangan gaplar tuzib, sirani boyiting.

3-topshiriq. Yangi lug‘aviy ma‘no hosil qiluvchi nomustaqil ma‘noli qismlar xususiyatlarini alohida-alohida bayon qiling.

4-topshiriq. Bu birliklarni o‘zaro qiyoslang.

5-topshiriq. Birliklardagi umumiylikni toping.

6-topshiriq. Birliklardagi farqlarni aniqlang.

7-topshiriq. Birliklarni turli belgilari asosida tasniflang.

8-topshiriq. Birliklarning har biriga xos va barchasi uchun umumiy zotiy mohiyatni bayon qiling. Har bir birlikka alohida va barchasi uchun umumiy ta‘rif bering.

9-topshiriq. Tavsiflangan birliklarning ma‘nodoshlari, shakldoshlari, vazifadoshlari va zidlari bilan munosabatlarini aniqlang.

10-topshiriq. Mazkur morfemalarni qo‘llab ijodiy matn, yordamchi mashq tuzing.

2-mashq. Quyidagi co‘zlarni ko‘chiring. Yasalish qolipini aniqlang. Qoliplarning shakliy va mazmuniy tomonini tavsiflang. So‘z yasash asosi va yasalma o‘rtasidagi mazmuniy muvofiqlikka diqqat qiling.

suhbatlashmoq, asabiylashmoq, sensiramoq, kechikmoq, chiniqmoq, boyimoq, kamimoq, ozimoq, ranjimoq, boshqarmoq, suvsamoq, gapirmoq, ko‘zikmoq, to‘lin, to‘kin, sog‘in, ichikmoq, sevinmoq, chaqmoq, uyushiq, bog‘lama, sifatdosh,

3-mashq. Yasama so‘zlarni ko‘chiring. Sodda va qo‘shma so‘z yasash qolipi hosilalarini farqlang. Qo‘shma so‘zlarning so‘z birikmasi, frazeologik birikma, yordamchi so‘zli qurilmalardan farqini bayon qiling.
1. Mirkomil aylana stol atrofida uzoq o‘tirib qoldi. 2. Sunnatjon ikkita kitob sotib oldi. 3. O‘qituvchimiz fursatdan foydalanib kitobini sotib oldi. 4. Ichi qora odamdan yaxshilik kutma. 5. Tibbiy ko‘rikdan o‘tgach, barcha nomzodlar to‘satdan tanlovga ishtirok etishdan bosh tortishdi. 6. Tob tashlab qolgan darvozaning bir tavaqasini ochguncha harsillab ketdim. 7. Mung‘ayib o‘tirgan Fotima kelin ham handon otib kulib yubordi (IEO). 8. Yosh quyilib kelayotgan ko‘zlarimni artib-artib bosma harfda yozilgan xatni o‘qidim. 9. Muzlagan qorni g‘arch-g‘urch bosgancha qadamimizni tezlashtirdik (IEO). 10. Ular orasida jiyagi sitilib ketgan do‘ppi kiygan Olimjonni ko‘rib qoldim. 11. Omborning qamishlari osilib yotgan shiftini ko‘tarib yuborguday kulgi yangradi. 12. Ammam hokandozda tutab turgan isiriq ko‘tarib kirdi (IEO).

13. Oqar daryolarga kimdir band bergan,

Hayot kimga zahar, kimga qand bergan.

Ey, g‘ofil, sarkash deb kamsitma meni,

G‘anim senga emas, menga pand bergan. (A.O.)
4-mashq. Berilgan so‘zlarning unumli yoki unumsiz SYQ hosilasi ekanligini aniqlang. Unumsiz qolip hosilalarining qaysi yo‘l bilan lisoniylashganligini bayon eting.
bo‘g‘iz, botqoq, urushqoq, kamsitmoq, izg‘imoq, izchil, qisqa, sog‘lom, qishloq, kelin, kelishmoq, qopchiq, sevinmoq, ko‘rishmoq, so‘rashmoq, boqmoq, qarashmoq, o‘qituvchi, urishmoq, sotuvchi, o‘tirish, kirish, qizilcha, ko‘kcha, belanchak, kuyunchak, kelinchak, chaqmoq, kechirmoq, sog‘inmoq, surishtirmoq, uyg‘otmoq, solishtirmoq, to‘ldirmoq, kelishmovchilik, seskanmoq, cho‘mich, ichak, qattiq, suyinmoq, ko‘chat, erkak, zumda, birga, birda, birdan.
5-mashq. Ot, fe‘l, sifat va ravish yasalishining unumli sodda va qo‘shma SYQlarini aniqlang. Qoliplarning shakliy va mazmuniy tomoni hosilalarda qanday xususiylashganini aniqlang. Qo‘shma so‘zlarning imlosi haqida fikringizni bayon qiling.
kishanla, dodla, sizla, hozirla, salomlash, afsuslan, yaltira, o‘yna, qiyna, qoray, oqar, gumonsira, yo‘liq, kechik, tinchi, abgor qilmoq, ado bo‘lmoq, ayyuhannos solmoq, javob bermoq, xalal bermoq, qiron solmoq, tartibga keltirmoq, oh urmoq, tush ko‘rmoq, qo‘nim topmoq, tomchi, suyunchi, ninachi, obunachi, to‘polonchi, lofchi, tajovuzkor, janjalkash, duoxon, mahsido‘z, mantipaz, arizaboz, otalik, kekirik, yonilg‘i, qo‘nim, kechirim, dimlama, bo‘g‘in, savag‘ich, sevinch, g‘urrak, g‘arg‘ara, chuvvos, sharros, kechuv, toshko‘mir, karnaygul, qoraqurt, mingoyoq, qo‘ziqorin, sochpopuk, piyozdog‘, O‘rta Chirchiq, kaltakesak, Markaziy Osiyo, Sho‘rko‘l, ko‘ksulton, qoradori, Oltiariq, uchburchak, mingoyoq, iskabtopar, ishlab chiqarish, savacho‘p, gavdali, yeyishli, aloqador, nasldor, sergo‘sht, beg‘ubor, yashovchan, urinchoq, qizg‘anchiq, yeyarmon, yig‘loqi, so‘lg‘in, ko‘chma, arzirli, jirkanch, imloviy, ichki, dahanaki, badhazm, izchil, terskay, gapdon, qaram, sog‘lom, qisqa, devqomat, kafangado, sho‘rpeshona, sho‘rtumshuq, xudobezor, kamgap, kamqon, cho‘rtkesar, yebto‘ymas, o‘zboshimcha, tilyog‘lama, o‘zbilarmon, qirqyamoq.
6-mashq. Soddalashish, ixtisoslashish va tublashish natijasida leksemalashgan birliklarga barcha so‘z turkumlari doirasida misollar keltiring.