Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat universiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini

2.3. Oybek hayoti va ijodini o‘rganishda Blum taksonomiyasidan foydalanish


Inson shaxs sifatida o‘z-o‘zini baholovchidir. O‘z-o‘zini baholamasdan turib, hayotda to‘g’ri yo‘l tanlash qiyin. To‘g’ri baholash o‘ziga nisbatan tanqidiy munosabatda bo‘lish, o‘z imkoniyatlarini hayot talablariga nisbatan doimiy ravishda chamalab ko‘rish, o‘z oldigaorzu-maqsadlarni mustaqil ravishda qo‘yib borish, ilgari surilayotgan fikrlarni sinchkovlik bilan tekshiruvdan o‘tkazish, barcha dalillarni obdon o‘ylab ko‘rish, o‘zini oqlamagan gipoteza va taxminlardan voz kechishni nazarda tutadi.
Nazarov Q. Bilish falsafasi.
Bloom taksonomiyasi - bu o‘qituvchilarga yanada aniqroq belgilangan o‘quv maqsadlarini belgilashga yordam berish uchun tanqidiy fikrlarni turkumlaydigan uzoq vaqtdan beri mavjud bo‘lgan bilim doirasi. Amerikalik ta'lim psixologi Benjamin Blyum ushbu piramidani vazifa talab qiladigan tanqidiy fikrlash darajasini aniqlash uchun ishlab chiqdi. 1950-yillarda tashkil topgan va 2001 yilda qayta ko‘rib chiqilganidan beri Bloom taksonomiyasi o‘qituvchilarga malaka oshirish uchun zarur bo‘lgan maxsus ko‘nikmalarni nomlash uchun keng tarqalgan so‘z boyligini berdi.
Ta’limning maqsadi - fikrlovchi va ijodkorlarni yaratish. Bloom taksonomiyasi kontseptsiya yoki mahoratning boshidan oxirigacha yoki talabalar mavzu haqida ijodiy fikr yuritadigan va o‘zlari uchun muammolarni hal qiladigan darajaga qadar yo‘lni beradi. O‘quvchilaringiz olib borayotgan bilimlarni mustahkamlash uchun barcha darajadagi asoslarni o‘qitish va dars rejalaringizga kiritishni o‘rganing.
Bloom taksonomiyasining tushunchasi talabalarni haqiqatni eslashdan ya’ni bilishdan tashqari, taqdim etilgan ma'lumotlarni tushunishga undaydi. Ilgari bu tushunish edi. Tushunish doirasida talabalar savollar va vazifalar bilan qayerda uchrashadilar izohlash faktlarni aytib berish o‘rniga.
Masalan, Oybek romanlari haqida ma’lumot berishdan avval, roman janri, uning o‘ziga xos jihatlari tushuntiriladi.Bunda quyidagi savollar bilan murojaat etish mumkin:

• 
  1905-yilda tug‘ilgan o‘zbek adabiyotining vakillaridan kimlarni bilasiz?
  
• 
  Toshkentda tug‘ilgan ijodkorlardan kimlarni bilasiz?
  
• 
  O‘zbek adabiyotining yirik vakili A.Navoiy hayoti va ijodi mavzusida asar yozgan qanday yozuvchilarni taniysiz?
  
• 
  Oybek asarlarida qanday g‘oyalar ustuvorlik qiladi?
  
• 
  Oybek qaysi janrlarda ijod etgan?
  
• 
  Yozuvchi o‘z asarlari bilan tariximizga ta’sir o‘tkazganmi?
  
• 
  Oybek ijodidan nimalarni bilasiz?
  

Yuqoridagi savollar yordamida o‘quvchilarning Oybek shaxsiyatini qay darajada bilishlari sinovdan o‘tkaziladi.

• 
  Oybek qanday inson edi (mehribon, sahiy, mehnatni sevadigan)
  
• 
  Oybek ijodida Urush mavzusiga ham murojaat etilganmi?
  
• 
  Yo‘lchi, Gulnor, Yormat qaysi asar qahramonlari?
  
• 
  Yo‘lchi obraziga ta’rif bering?
  

Ushbu savollarga o‘quvchi javob berar ekan, ular endi Oybek shaxsiyatining kim va qanday inson ekanligini tushunib, fikrlarini dalillar bilan tasdiqlaydilar.
Keltirilgan amaliy savollar oq‘uvchilardan olgan bilimlari yoki ko‘nikmalarini qo‘llash yoki ulardan foydalanishni so‘raydi. Ulardan muammoning hayotiy yechimini yaratish uchun berilgan ma'lumotlardan foydalanish qo‘llaniladi.
Masalan, o‘quvchidan she’r nima ekanligini aniqlash uchun Oybek lirik merosi va ularning lingvopoetik tahlillaridan foydalangan holda she’rning barcha vaznlarini bir-biridan farqli jihatlarini va ularning tuzilishi jihatidan turlari haqida ma’lumotga ega bo‘linadi.
Ushbu taksonomiyaning tahlil darajasida talabalar muammolarni hal qilish uchun naqshlarni aniqlay ya’ni ajarata oladimi yoki yo‘qligini namoyish etadilar. Ular o‘zlarining eng yaxshi fikrlaridan foydalanib tahlil qilish va xulosaga kelish uchun subyektiv va obyektiv ma'lumotlarni ajratadilar. Ushbu o‘rinda Mirzakarimboyning xarakter xususiyatlaridan Yo‘lchining xarakter xususiyatlarini bir-biraidan ajratib, ular o‘rtasidagi ziddiyatni aniqlay olishlari lozim.
Masalan, O‘quvchilarning tahlil qobiliyatini baholashni istagan ona tili va adabiyot o‘qituvchisi romandagi qahramonning harakatlari qanday sabablarga ko‘ra bo‘lganligini so‘rashi mumkin. Bu talabalardan o‘sha xarakterning xususiyatlarini tahlil qilishni va ushbu tahlil va o‘zlarining fikrlari kombinatsiyasi asosida xulosa chiqarishni talab qiladi.
Oldindan sintez deb nomlangan darajani baholashda o‘quvchilar yangi nazariyalar yaratish yoki bashorat qilish uchun berilgan faktlardan foydalanadilar. Buning uchun ular bir vaqtning o‘zida bir nechta mavzular bo‘yicha ko‘nikma va tushunchalarni qo‘llashlari va xulosaga kelishdan oldin ushbu ma'lumotlarni sintez qilishlari kerak.
Masalan, agar, o‘quvchidan lirika bilan epik asarning farqi haqida ma'lumotlar to‘plamidan foydalanib, ularning farqlari tahlil qilinsa, bu fikrlash turi baholash hisoblanadi.
Bloom taksonomiyasining eng yuqori darajasi yaratilish deb nomlanadi, ilgari baholash deb nomlangan. Ijodkorlik qobiliyatini namoyish etayotgan talabalar qanday xulosalar chiqarishni, savollar berishni va yangi narsalarni ixtiro qilishni bilishlari kerak.
Masalan, ushbu toifadagi savollar va vazifalar talabalardan taqdim etilgan ma'lumotlarni tahlil qilish va fikrlarni shakllantirish orqali mualliflik tarafkashligini yoki hatto qonunning haqiqiyligini baholashni talab qilishi mumkin, ular har doim dalil bilan asoslashlari kerak. Ko‘pincha, vazifalarni yaratish talabalardan muammolarni aniqlashni va ular uchun yechimlarni (yangi jarayon, buyum va boshqalarni) kashf etishni so‘raydi.
O‘qituvchining Bloom taksonomiyasiga yaqin bo‘lishi uchun juda ko‘p sabablar bor, ammo eng asosiysi uni ko‘rsatmalarni loyihalashda qo‘llashdir. Ushbu ierarxik asos o‘quv maqsadiga erishish uchun o‘quvchilar qodir bo‘lishi kerak bo‘lgan fikrlash va bajarilishi lozim bo‘lgan turlarini aniq ko‘rsatib beradi.
Bloom taksonomiyasidan foydalanish uchun avval o‘quvchilarning ishlarini har bir darajaga moslashtirish orqali dars yoki bo‘lim uchun o‘quv maqsadlarini belgilab olish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ushbu darajalar yordamida dars boshlanishida talabalar qanday fikrlash va mulohaza yuritishlarini xohlaysizlar va dars yakunlangandan so‘ng o‘quvchilar qanday fikrlash va mulohaza yurita olishlari kerakligi to‘g’risida qaror qabul qilish uchun foydalanish mumkin.

XULOSA

XXI asr jadal taraqqiyot va axborot asri sifatida tarix sahifalaridan joy olmoqda. Tezkor rivojlanish dunyo hamjamiyatida ham, insonlar ongi, shuuri, ehtiyojlari, hatto ruhiyatida ham tub burilish va yangicha o‘zgarishlar yuz berishiga sabab bo‘lmoqda. Mana shunday jadal taraqqiyot asri ta’lim-tarbiya sohasida ham jiddiy o‘zgarishlar qilishni taqozo etadi.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda shuni ta’kidlash joizki, rivojlanish jarayoni o‘ta tezlashgan zamonaviy talablarga muvofiq, o‘quv yurtlarida olib borilayotgan mashg‘ulotlarning asosiy maqsadi o‘quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatini o‘stirish, ularga individual yondashish orqali har bir o‘quvchining bilim darajasini hamda uning aqliy qobiliyatini aniqlash va bu borada amaliy ish olib borish sanaladi. Shunday ekan, o‘qituvchi dars davomida namoyish etadigan zamonaviy va innovatsion pedagogik texnologiyalar har bir o‘quvchining darsdagi rolini aniqlab, ularni nafaqat yakka tartibda ishlashga, balki bir-biriga yordam berish, bir-biri uchun javobgarlikni oshirishga, ularning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish imkoniyatini yaratishga, o‘z ishiga ijodiy yondashishga undaydi.
Agar pedagog ushbu manbalarni to‘g‘ri o‘rganib, uni amalda qo‘llasa, ijobiy samaralar berishi tabiiydir.
Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o‘qitishning zamonaviy metodlari keng qo‘llanilmoqda. O‘qitishning zamonaviy metodlarini qo‘llash o‘qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Ta’lim metodlarini tanlashda har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi.
O‘zbek adabiyotshunosligida Oybek ijodini o‘rganish uchun asos bo‘ladigan uning hayoti va ijodi, asarlarining mavzu ko‘lami, asarlarida davr talqini, romanlarida temuriyzodalar hayotining aks etishi, Oybek asarlarini o‘qitish metodlari va uning ijodining o‘rganilishida Blum taksonomiyasining ishtirokiga nisbatan tahlil qilganimizda quyidagi xulosalarga keldik:

1. 
   Oybek o‘zining ibratli hayoti va intilishlari, sermahsul va samarali ijodiy merosi bilan adabiyotimiz nufuzini jahoniy miqyoslarga ko‘tarishga barakali hissa qo‘shdi. Ulug‘ akademik shoir, nosir, adabiyotshunos va tarjimon Oybek ijodiy merosi madaniyatimiz va adabiyotimizning tarkibiy qismi bo‘lib, uning ijodini o‘rganish bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar amalga oshirilgan. Ammo bugungi kunda ulug‘ shoir ijodiy merosini bilish va tadqiq etish g‘oyatda muhimdir. Shuning uchun ham shoir ijodiga chuqurroq kirib borish, asarlarining o‘ziga xos jihatlarini yoritish, uning san'atkorlik mahoratini bilib olish uchun har bir asarini yangicha qarashlar asosida tahlil etishimiz va o‘quvchi yoshlarga o‘rgatishimiz zarur.
   
2. 
   Oybek buyuk shoir Navoiyning adabiy ijodi san'at, ilm, fanga qilgan xizmati, siyosiy faoliyati, qisqacha aytganda bu ulug' shaxsiyatning ijodiyoti - madaniy o‘rni va roli temuriylar davrida O‘rta Osiyo tarixi, balki, butun musulmon sharqining tarixiy- madaniy vaziyati bilan anglashiladi, - deb hisoblaydi. Shu sababdan avvalo Mir Alisher Navoiyning har tomonlama boy ijodini va bu ijodni sug‘organ adabiy fikrni, manbalarni to‘la o‘rganish uchun u yashagan tarixiy sharoitni oydinlashtirib oladi.
   
3. 
   Oybek tadqiqotlariga va shu tadqiqotlar uchun olib borgan tayyorgarlik variantlariga nazar tashlasak muallif faqat temuriylar davri adabiyoti va Navoiy ijodigagina oid materiallar yig'ish bilan kifoyalanmaganini ko‘ramiz. Ularda adabiy hayot bilan bir qatorda umuman tarix, iqtisod, etnografiya, davlatni boshqarish sistemasi, sug‘orish va irrigatsiya, xalq hayoti shahar tarixi va ijtimoiy munosobatlar va hokozolarga oid materiallar alohida o‘rin ishg'ol qiladi. Bularning barchasi Oybekning doimo va muttasil ravishda juda katta niyatlar bilan yashaganini, ular adibi va olim Oybekning Navoiydan tashqari Beruniy,Temur, Bobur, Mashrab haqida yaratilgan va yaratilishi niyat qilib qo‘yilgan asarlarga tayyorgarliklar va shular davri hayoti, ijodi haqidagi ilmiy ishlarni ko‘rinishi sifatida baholana oladi. Oybek buyuk kishilarga xos bo‘lgan tabiatan va tug'ma kamtar inson edi. U Navoiy haqida o‘z vaqtida (30-yillarda) turli hajmlardagi katta kichik tadqiqotlar yozib bitirgan. Bu uning ijodiyotining bir qismini tashkil etishini kuzatish mumkin.
   

“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da ko‘tarilgan barcha tadbiru amallar respublikamizning aqliy salohiyatini oshirishga qaratilgan ekan, bu eng avvalo, o‘qituvchi kasbiga bo‘lgan munosabatni tub jihatdan o‘zgartirishni, uning ma’naviy - axloqiy va aqliy kamolotini oshirish lozimligini taqozo etadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning Konstitutsiya qabul qilinganligining 26 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimda so‘zlagan nutqidagi: “Biz xalqimizning farovon hayotini, farzandlarimizning yorug‘ kelajagini ta’minlash uchun bundan buyon ham bir tanu bir jon bo‘lib, bor salohiyat, bilim va tajribamizni safarbar etishimiz lozim. Bilimli avlod – buyuk kelajakning, tadbirkor xalq – farovon hayotning, do‘stona hamkorlik esa – taraqqiyotning kafolatidir” degan fikrlar diqqatga sazovordir. Bunday muvaffaqiyatga erishishning dastlabki omili o`qituvchi shaxsidir.
Har bir o‘qituvchisi o‘z kasbini sevmog‘i, pedagogik faoliyatga qobiliyati bor, ijodkor, ishbilarmon, bolajon bo‘lmog‘i; – milliy va umuminsoniy qadriyatlarni yaxshi anglaydigan va mukammal egallagan, diniy va dunyoviy bilimlardan ogoh, ma’naviy-axloqiy barkamol inson sifatida obro‘ e’tiborga ega bo‘lmog‘i; – ona tili va adabiyot o‘qituvchisi zamon bilan hamnafas tarzda barcha sohada bo‘layotgan yangiliklardan boxabar va axborot texnologiyalaridan samarali foydalana olishi kerak. Shundagina samarali natijalarga erishishi mumkin. Pedagog o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erisha olsa, barkamol avlod voyaga yetadi, kelajak avlod ma’naviy-ruhiy jihatdan yetuk, jisman va aqlan sog’lom bo‘lsa, jamiyat rivoji kafolatlanadii, shunda yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev 2020-yil 29-dekabrda Oliy Majlisga Murojaatnomasida ta’kidlaganlaridek, “Biz barchamiz “Yangi O‘zbekistonda erkin va farovon yashaylik!” degan yagona maqsad atrofida birlashib, mas’uliyat va javobgarlikni chuqur his etgan holda, fidokorona mehnat qilib, o‘z orzu-maqsadlarimizga, inshoolloh, erishamiz”.