Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

1-rasm 
 
Rus tilshunosligida tuzilgan tezaurus ko‗rinishi (1-2 rasm) 
2-rasm 
 

---

119 
3-rasm. Diagramma holatida tuzilgan tezaurus 
 
Tezaurus lug‗at xususiyatlarini quyidagicha umumlashtirish mumkin: 
1) tezaurus lug‗atning avtomat ravishda tartibga solish, saqlash va 
qidirish uchun ishlatiladigan tizimlarda qo‗llanadigan, ma‘lumotga oid 
ko‗rinishi (ma‘lumot); tezaurus, raqamlash uchun tavsiya qilinadigan 
so‗zlarni (deskriptorlarni), hujjat mazmunini ochib beruvchi muhim (kalit) 
so‗zlarni o‗z ichiga oladi, shuningdek, ular orasidagi semantik 
bog‗lanishlarni namoyon qiladi; 
2) tezaurus tarkibidagi so‗zlar alfavit bo‗yicha emas, balki mavzu va 
mavzular majmuyi shaklida keltiriladi; tezaurus bilimlarning qaysidir 
sohasiga tegishli bo‗lgan so‗zlar tematik jihatlariga ko‗ra joylashtirilgan va 
leksik birliklar o‗rtasidagi semantik munosabatlar ko‗rsatilgan lug‗at; 
3) tezaurus leksik birliklarning matndagi qo‗llanishi misollar orqali 
yoritilgan maksimal darajadagi to‗liq lug‗at ; 
4) tezaurus – bu so‗zlar (lug‗aviy maqolalar) va so‗z birikmalari 
(jumladan iborat maqolalar) o‗rtasidagi turli bog‗lanishlar (munosabatlar) 
haqidagi axborotlarni saqlovchi ma‘lumotlar bazasidir. 
 
Tezaurus lugatlarga oid asosiy tushunchalar tavsifi 
Kompyuter lingvistikasida tezaurusning umumiy tavsifi, tezaurus 
manbalarning tuzilishlari va mavjud atamalar o‗rtasidagi bog‗liqliklar 
haqida ma‘lumot beriladi. Tezaurusga kiritish uchun atamalar tanlash 
muammolari, shuningdek, bir qancha sinonimik atamalar orasidan asosiy 
deskriptor-atamani tanlab olish masalalari ushbu mavzu ustida ko‗proq ish 
olib BORIShni talab qiladi.

---

120 
Tezaurusning elektron ko‗rinishi (versiyasi) amalga oshirilishining 
o‗ziga xos xususiyatlaridan biri tasvirlashdir. Bunda asosiy e‘tibor 
tezaurusda qo‗llanadigan atamalar haqidagi ma‘lumotlar tizimining 
mantiqiy bir butunligini va undagi ma‘lumotlardan foydalanish qulayligini 
ta‘minlashga qaratiladi. Hozirgi kunda, o‗z ichiga matnlardan axborotni 
ajratib olish usullari haqidagi bilimlarni, hujjatlarni mazmuniga qarab 
qidirish va indekslash, tilga oidlarini, jumladan nutqning rivojlanishi 
haqidagi bilimlarni o‗z ichiga olgan ilmiy-amaliy fan sifatida kompyuter 
lingvistikasiga bo‗lgan e‘tibor ortmoqda. Kompyuter lingvistikasi 
atamalarini o‗zlashtirishga, ta‘lim samaradorligini oshirishga, shu sohaga 
oid nashrlarni indekslashga, kompyuter lingvistikasi bo‗yicha bilimlardan 
foydalanishni osonlashtirishga, soddaroq holatda avtomatlashtirilgan, 
avtomatik ravishda ishlaydigan, tizimlashtirilgan bilimlarga katta ehtiyoj 
sezilmoqda. 
Kompyuter 
lingvistikasi 
– 
o‗zbek 
tilshunosligidagi 
yangi 
yo‗nalishlardan biridir. Hozirgi kunda o‗zbek tilshunosligida kompyuter 
lingvistikasiga oid bir qator tadqiqotlar yuzaga kelmoqda. O‗z navbatida, 
soha oldida turgan muammolar, hal qilinishi lozim bo‗lgan masalalar 
anchagina. Shulardan biri kompyuter lingvistikasi atamalarini jamlash, 
izohlash, kompyuter leksikografiyasini shakllantirish, o‗zbek tilidagi 
kompyuter lug‗atlarini yaratish, ma‘lumotlar bazasi sifatida ahamiyatli 
bo‗lgan tezauruslar tuzish bilan bog‗liqdir.
Zamonaviy kompyuter lingvistikasi atamalarining to‗liq ixcham 
to‗plami nafaqat O‗zbekistonda, balki Rossiyada va hatto chet elda ham 
mavjud emas. Aslida lingvistik terminlar ham bir necha asosiy 
manbalarda, jumladan, ―Lingvistik ensiklopedik lug‗at‖da (LES), 
O.S.Axmanova lug‗atida va tarkibida lingvistikaning yangi tushunchalari 
bo‗lgan ―Kругосвет‖ internet-ensiklopediyasida aks ettirilgan. 2007- yilda 
RFAda yaratilgan tilshunoslik tezaurusi ushbu fan bo‗limlariga tegishli 
bo‗lgan 3000 ga yaqin atamani o‗z ichiga olgan. O‗zining barcha 
afzalliklariga qaramasdan bu tezaurus, avvalambor bibliografik qidiruvga 
mo‗ljallangan, shuning uchun lug‗aviy atamalar ta‘rifi (defenitsiyalari)ga 
ega emas. Bundan tashqari, RFAda yaratilgan tezaurus bir tilli va aynan 
kompyuter lingvistikasi atamalari ham keltirilgan (kompyuter lingvistikasi 
sohasiga tegishli bo‗lgan umumiy atamalar tezaurusda keltirilgan atamalar 
umumiy hajmining 4%iga teng).
Kompyuter lingvistikasi atamalari ta‘riflari Rossiyada nashr etilgan 
―Sun‘iy intellekt‖ nomli lug‗atda ham mavjud. Biroq u 1980 yillar 
oxiridagi 
atamalarni 
aks 
ettiradi. 
Bundan 
tashqari, 
kompyuter 

---

121 
lingvistikasiga oid atamalarning kam qismini qamrab oladi va unda 
keltirilgan atamalar kompyuter lingvistikasi nuqtayi nazaridan emas, balki 
sun‘iy intellekt nuqtayi nazaridan izohlangan. 
Kompyuter lingvistikasi fanlararo bog‗lanishga ega bo‗lganligi sababli 
shu sohaga oid terminlar izohini umumiy ensiklopedik lug‗atlar (masalan, 
―Katta ensiklopedik lug‗at‖ –BES)da ham uchratish mumkin Hozirgi 
kunda kompyuter lingvistikasi bilimlari bo‗yicha eng mashhur manba – bu 
kompyuter lingvistikasi tushunchalarining ko‗p qismiga izohlar, 
ko‗rsatmalar topish mumkin bo‗lgan ―Vikipediya‖dir, biroq bu 
ma‘lumotlar ko‗pincha bir tomonlama, to‗liq emas va ularning ko‗pi 
xomakidir. 
Hozirgi kunda kompyuter lingvistikasining barcha terminlarini bir 
tizimga birlashtirish uchun ingliz – rus yoki rus – o‗zbek tillaridagi 
kompyuter lingvistikasiga oid terminlar izohini qamrab olgan ikki tilli 
tezauruslar yaratish lozim bo‗ladi. Bunday tezaurus bilimlarning shu 
sohasiga tegishli bo‗lgan terminlar to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni to‗plash va 
bir tizimga solish imkonini yaratadi, ma‘lumot manbalari, shu tizimdagi 
axborotlarni mazmuniga qarab qidirish imkoni mavjud bo‗ladi. Bundan 
tashqari, ushbu tezaurus nafaqat kompyuter lingvistikasi sohasining 
bo‗lg‗usi mutaxassislarini, balki, umuman axborot texnologiyalari sohasi 
mutaxassislari faoliyatini ham yengillashtirib, bilim darajalarining 
oshirilishiga yordam beradi. 
O‗zbek tilshunosligida tezauruslarning yaratilishida o‗zbek tili 
xususiyatlarini hisobga olish lozim bo‗ladi. Har bir til birligiga oid 
tushunchalar tezaurusini berishda ularning nutqdagi ahamiyatlilik 
darajasidan kelib chiqib yondashiladi. Turkiy tillarda, jumladan o‗zbek 
tilida fe‘llar fikr ifodalashda muhim o‗rin tutadi. Shu bois o‗zbek tilidagi 
fe‘llar tezaurusini boshqa tillarga qiyoslagan holda yaratish tilning ijtimoiy 
funksiyasini 
oshirishda, 
axborot 
uslubini 
shakllantirishda 
va 
takomillashtirishda muhim o‗rin tutadi. 
Tezaurus tuzishda, dastavval, kompyuter lingvistikasi bo‗yicha 
tezaurus yaratishga yondashuvlar o‗rganiladi. Tezaurusning umumiy 
tuzilmasi, tezaurus manbalar strukturasi va terminlar orasidagi 
bog‗liqliklar to‗plamini izohlash lozim bo‗ladi. Atamalar o‗rtasidagi 
munosabatlarni tanlash va aks ettirishdagi muammolarga, shuningdek, 
tezaurus terminologik tizimining mantiqiy bir butunligini ta‘minlashga 
alohida e‘tibor qaratish kerak.
Tezaurusning mukammal variantini yaratishda Rossiya va Xalqaro 
standartlar asosida tezaurusga kiritilishi mumkin bo‗lgan asosiy birliklarni 

---

122 
va ular o‗rtasidagi munosabatlar to‗plamini, leksik birliklar turlarini 
yig‗ish qoidalarini o‗rnatish, so‗zlarni shakllantirish, so‗z manbalarini 
tuzish va axborot-qidiruv tezauruslarini rasmiylashtirish lozim. 
Tezaurusning asosiy atamalari fanda