Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

Ko„p tilli axborot-qidiruv tezaurusi 
bir necha tillar terminlariga ega 
bo‗ladi va ularning har birida ma‘no jihatidan o‗zaro teng bo‗lgan 
tushunchalar aks etadi. Ko‗p tilli axborot-qidiruv tezaurusining asosiy 
tuzilish birligi sifatida ularning doimo teng qiymatda ekanligini aks ettirish 
uchun foydalaniladigan vositalar bilan bog‗liq bo‗lgan bir tilli, o‗zaro teng 
deskriptorlardan yig‗ilgan va tashkil etuvchi deskriptorning o‗zini qabul 
qilish mumkin. 
1
Kurbonova F.
Holat fe‘llari tezaurusi. -MD.-T., 2014.

---

126 
Kompyuter lingvistikasida rus va ingliz tillari bo‗yicha ikki tilli 
tezaurusni yaratish ISO 5964-1985 Xalqaro standartining asosiy me‘yoriy 
nizomlarini inobatga olgan holda ishlab chiqilgan GOST 7.24-2007 
Davlatlararo standarti talablariga asosan bajariladi va u ko‗p tilli axborot-
qidiruv tezaurusini qurishning asosiy talablari va tuzilmalarini, tarkibini 
belgilab beradi.
Tezaurus atamalari manbasini aks ettirish 
Tezaurusga kiritilgan atamalarning muhimligini tasdiqlash va 
tezaurusdan foydalanish tajribasi bilan tanishtirish maqsadida har bir 
termin uchun uning manbalari, ya‘ni ushbu termin uchraydigan yoki 
ifodalanadigan matnli hujjatlar yoki matnli hujjatlar to‗plami bilan 
bog‗lanish belgilanadi. Buning uchun ikki munosabat xizmat qiladi: 
manba
– matnlar to‗plami bo‗lsa, terminning manbada takrorlanish 
darajasini ko‗rsatishi mumkin bo‗lgan ―...da uchraydi‖ bog‗lanishi va 
ushbu atama manbaning predmetga oid yo‗riqnomasida yoki glossariy 
(biror tekstdagi notanish, tushunilishi qiyin so‗zlar lug‗ati)da uchrashi bu 
atamaning muhimligini ko‗rsatuvchi unga bo‗lgan ishonchning oshishini 
belgilovchi ―hujjat qismlarida uchraydi‖ bog‗lanishidir. Izoh-ta‘riflar bilan 
ta‘minlangan deskriptor-atamalar manba bilan ―...da ta‘rif beriladi‖ 
munosabati yordamida bog‗lanadi. 
Tezaurusda manbalar nomlanishi, bibliografik izoh, til, tur (kitob, 
monografiya, ilmiy maqola, hujjatlar to‗plami, darslik, lug‗at, tezaurus, 
internet-manbalar, matnlar to‗plami va b.), internet tarmog‗idagi manzil va 
qisqa ta‘rif, matnlar to‗plami uchun esa qo‗shimcha ravishda matnlar soni 
va so‗zlar qo‗llanishi namoyon bo‗ladi. 
Tezaurusni 
elektron 
manba 
sifatida 
ifodalash 
maqsadida 
ma‘lumotlarning ikki darajali ombori (saqlash joyi) ishlab chiqiladi, uni 
ishlab chiqish va ilova qilish sifatida esa – tezaurus muharriri yaratiladi. 
Birinchi darajada terminlararo belgilanadigan tezaurus maqolalari 
sxemasini, turlarini va munosabatlarining xususiyatlarini, shuningdek, 
atamalar manbalarining ta‘riflari va ularning izohlarini belgilovchi 
tezaurus tuzilmasi turadi. Tezaurus tuzilmasining yaratilishi tezaurus 
muharririning maxsus bo‗limida amalga oshiriladi. Jumladan, bunda 
atamalar sinfi va atamalar manbalarining turlari, shuningdek, munosabatlar 
to‗plami, ularning xususiyatlari belgilanadi. Vaholanki, munosabatlarning, 
nafaqat ularning argumentlari turini va munosabatlarning sonini cheklash 
vazifalarini ko‗rsatish yo‗li bilan amalga oshiriladigan tuzilmali 
xususiyatlari, balki rasmiy xususiyatlarini ham belgilash mumkin.

---

127 
Atamalarni, ularning izohlarini va manbalarini yuklash, shuningdek, 
ular o‗rtasida aloqa o‗rnatishda tezaurus muharriri tilshunos-ekspertlar 
uchun qulay interfeys yaratib beradi. Shuni ta‘kidlash kerakki, atamalar 
ta‘riflarini, manbalar va ular o‗rtasidagi bog‗lanishlarni kiritish yoki tahrir 
qilish tugallanishi bilan tezaurus foydalanuvchilariga veb-interfeysi orqali 
yangi axborotlarni ko‗rish imkoni yaratiladi. 
Tezaurus muharriri veb-ilova sifatida amalga oshiriladi va ro‗yxatga 
olingan iste‘molchilarda internet orqali foydalanish imkoni mavjud 
bo‗ladi. Taqsimlangan jamoa bo‗lgan holda ishlab chiqishni ta‘minlash 
maqsadida tezaurus muharririda turli darajadagi ekspertlar huquqini 
himoya qiluvchi vakillar saqlanadi. Bu mexanizmga ko‗ra faqatgina eng 
yuqori daraja ekspertlari tezaurus tuzilmasini tahrir qilishlari mumkin, 
boshqa darajadagi ekspertlar esa faqatgina uning tarkibi - mazmunini 
(atamalarning ta‘rifi va manbalarni) tahrir qilishlari mumkin. Bunda 
quyidagi cheklovlar mavjud: ikki ekspert (foydalanuvchi) bir vaqtning 
o‗zida aynan bir maqolani (yoki manba ta‘rifini, yoki atamani) tahrir qila 
olmaydi. Bundan tashqari, lug‗at manbasini faqatgina muallifning o‗zi 
tahrir qilishi mumkin, degan yondashuv ham mavjud. Agar ekspertlardan 
biri boshqa birovning atamasiga qo‗shimcha yoki umuman o‗zgartirish 
kiritmoqchi bo‗lsa, muallif bilan kelishib olishi mumkin va buni elektron 
tezaurusda ilova sifatida keltirilgan maxsus forum orqali amalga oshirishi 
mumkin. 
Tezaurus matnli hujjatlarni indekslash (kodlash) va qidirishda 
foydalanish uchun fan sohasining yaxlit va bir-biriga zid bo‗lmagan 
tushunchalar tizimini ifodalashi lozim. Bu atamalar muharririga kiritilgan, 
tezaurus tushunchalari tizimining mantiqiy yaxlitligini ta‘minlovchi va 
chiqarib beruvchi mexanizmlar tomonidan amalga oshiriladi. Ularning 
vazifasi tezaurus muharririda aksioma va cheklovlar sifatida ifodalangan 
tezaurus munosabatlari ta‘riflariga asoslanadi. 
Jumladan, ushbu xususiyatlar asosida tezaurus atamalari o‗rtasidagi 
maqbul bog‗lanishlar o‗rnatish hodisasi yuz beradi, zaruriyat tug‗ilganda 
esa ular avtomat tarzda qo‗shimcha qilinishi yoki o‗chirib tashlanishi 
mumkin. Bundan tashqari, ularning u yoki bu sinflarga mansubligiga ko‗ra 
tezaurus atamalari o‗rtasidagi u yoki bu bog‗lanishlar mavjud bo‗ladi va 
ularning soniga nisbatan bo‗lgan cheklovlar tartibga solinadi. Masalan, 
agar sal avvalroqda ko‗rilgan ―Qara‖ munosabatiga qaytuvchi munosabat 
(sinonim) keltirilgan bo‗lsa va mavjud munosabatlar cheklangan bo‗lsa 
(ushbu turda har bir askriptor atama uchun faqat birgina bog‗lanish 
bo‗ladi), u holda