Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti mustaqil ish mavzu: Alisher Navoiyning ‘Hayrat ul-abror” dostonida so’z, nutq madaniyati haqidagi fikrlar Guruh: 202 Tartib raqam: 14 Bajardi: Nishonaliyev

Noʻgʻi

nukat

naqshi

nigorandasi” (qalamning uchi maʼnoli gaplarni naqshlovchi), deb ulugʻlaydi. Qushga, ilonga oʻxshatib turib, bu tashbehdan qanoat hosil qilmay, xazina qoʻriqlovchi buyuk ajdarga mengzaydi. Biroq shu oʻrinda zukko shoir shuurida “qalamning koʻrinishi toʻgʻri, biroq ajdarda bunday xususiyat yoʻq-ku”, degan fikr aks etadi. Va shoir qalam uchun eng mukammal oʻxshashlikni topa oladi. Bu – Muso paygʻambarning sehrli hassasi:

 

Ajdar emaskim, emas ajdar salim,

Balki, degil oni, asoyi Kalim.

 

Navoiyning rostlik, toʻgʻrilik borasidagi fikrlarini koʻzdan kechirishda, Navoiy borliqda toʻgʻrilik uchun timsol tanlayotganda unga aks holatda turuvchi egrilik timsollarini ham eʼtibordan chetda qoldirmaganiga guvoh boʻldik. Toʻgʻriligi tufayli doim “sarbaland” nayzaga chirmash, egri boʻlgani uchun boʻyni bogʻlogʻliq arqon; soʻfiylar marhamatiga erishgan nay timsoliga qulogʻi burab sozlanadigan chang; qorongʻilikni munavvar etib “bazm mahbubasi”ga aylangan shamga egri uchishi tufayli umrning halokatli yakuni nasib etuvchi parvona yoki borliqni yoritsa-da, egriligi uchun yerning tagidan panoh topguvchi yashin; xazon kulfatidan mosuvo doim yashnoq sarv timsoliga chirmash oʻsgani tufayli yuzi qaro sunbul va h. k. Mazkur timsollarning barchasi jonli, qiziqarli va shoir badiiy mahoratining yorqin namunasidir.

Shoirning egrilik illatini xarakterlashda tanlagan timsollarini shartli ravishda ikkiga boʻlish mumkin:

1. 
   Egri koʻrinishi nuqtai nazaridan insonda salbiy taassurot uygʻotadigan, shoir yengil jazo berish bilan kifoyalanadigan predmetlar. Bular: koʻzboylogʻich shishasi va yasama soqoli, sunbul, arqon, chang, chirmash salla, ilon va h. k. Bu predmetlarga bevosita va bilvosita bogʻliq jarayonlarni ularga berilgan jazo sifatida sharhlaydi. (Izoh: sunbulning bargi qoraligi, changning buralib sozlanishi va h. k.)
   
2. 
   Tabiatidagi egrilik qirralari tufayli eng ogʻir jazoga loyiq koʻrilgan timsollar. Bular parvona, yer osti (goʻyo qabr)dan makon topuvchi yashin, durroj va h. k.
   

Shoirning tengsiz badiiy mahorati, “Xamsa” asari, xususan, “Hayrat ul-abror” dostonini yozishda toʻplagan uzoq yillik boy tajribalari, boshqa ijodkorlarda kam uchraydigan noyob fikr va xulosalarning koʻpligi, badiiy tasvir vositalaridan mohirona foydalanganligi, keng auditoriya istagini birdek inobatga olganligi, tabiatda, kundalik hayotda uchraydigan oddiy, xalqona timsol va detallardan mahorat bilan foydalanganligi shoir asarlarining taʼsir kuchini oshirib, xalqimizda asrlar osha sevib oʻqilishiga sabab boʻlmoqda.