Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat

Milliy o’zlikni
anglash.
Etiqod.
Ishonch

120

Qanday?



Qanday
Qanday? Qanday?
Qanday? Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday? Qanday?

O’quv materiallar
1.Milliy ђoya xalљning ishonch va e’tiљodiga aylansa, u o’zining kutilgan
samarasini beradi. Shuning uchun ќam ishonch va e’tiљod masalasi milliy ђoyada
muќim mezon ќisoblanadi. Mamlakatimiz raќbari «FIDOKOR» gazetasi muќbirining
savollariga bergan javoblarida «mafkura faљat bugun emas, balki ќamma zamonlarda
ќam eng dolzarb ijtimoiy-siyosiy masala, ќar љanday jamiyatni soђlom, ezgu
maљsadlar sari birlashtirib, uning o’z muddaolariga erishishi uchun ma’naviy-ruќiy
kuch-љuvvat beradigan poydevor bo’lib kelgan» deb ta’kidlaydi. O’zbekistonning
ќozirgi davlat ќududida yashagan ќalљlarning uch ming yillik tarixiga nazar
tashlaydigan bo’lsak, aksariyat ќollarda bosљinchilar zulmi ostida yashaganligini
ko’ramiz. Darќaљiљat, eramizdan avval VI asrda-eron aќamoniylari, IV asrda-Yunon
bosљinchisi Aleksandr Makedoniskiy, eramizning birinchi asrlarida-xitoyliklar, VII
asrlarda-arab badaviylari, XII asrlarda-mo’ђil istilochilari, XIX asrdan boshlab, avval
Chor Rossiyasi, keyin «+izil imperiya» iskanjasida ezilib yashaganligiga ko’ќna
tariximiz guvoќ bo’lgan.
Shulardan kelib chiљib fikr љiladigan bo’lsak, tabiiy ravishda, nega xalљimiz buncha ezilib yashagan, sababi nima, degan savol tuђiladi. Uning turli sabablari faylasuflar, tarixchilar, siyosatshunoslar tomonidan u yoki bu tarda izoќlangan. Lekin uzoљ davom etgan bu milliy fojeaning asosiy sababi-millatning ђoyaviy tarљoљligi,

121

parokandaligidir. Zero, milliy tariximiz ozodlik, mustaљillik uchun kurashib yorљin iz љoldirgan: Shiroљ, Tumaris, Spitamin, Muљanna, Najmiddin Kubro, Jaloliddin Manguberdi, Maxmud Tarobiy, Temur Malik va boshљa buyuk milliy љaќramonlar xalљni ozodlik, mustaљillik ќoyalariga sobit ergashtirishga ќarakat љilganlar. Milliy ђoyaning, jamiyat mafkurasining xalљ ishonchi, mukammal e’tiљodiga to’la aylanmaganligi sababli maђlub bo’lganlar. Mamlakat yovlar oyoђi ostida payќon bo’lgan, millat ђururi, sha’ni toptalgan.
1991 yil O’zbekiston mustaљillikka erishgandan so’ng o’zbek xalљi o’z mustaљilligini saљlab љoladimi yoki yana mustamlakachilikning yangi ko’rinishlariga xos ќayot kechiradimi, degan masalani kun tartibiga љat’iy љilib љo’ydi.
Mustaљillikka erishgandan keyin mustabid tizimning yakka ќukmron bo’lgan kommunistik mafkurasidan bezib, zada bo’lib љolgan o’zining milliy ђoyasi negizlari bo’lgan madaniy љadriyatlar, urf-odat va an’analaridan begonalashtirilgan xalљ jamiyatning barcha soќalarini «mafkuradan ќoli љilish»ni љo’llab-љuvvatladi. Xalљni birlashtirish, mustaљillikni mustaќkamlashning birdan bir yo’li-o’zbek xalљini uyushtiruvchi, yangi jamiyat љurishga safarbar etuvchi milliy ђoyani, jamiyat mafkurasini shakllantirib, xalљ ishonchi va e’tiљodiga aylantirish bilan boђliљ edi. I.Karimov 1993 yil 6 may kuni Oliy Kengashning XII sessiyasida so’zlagan nutљida: «Oldimizda turgan eng muќim masala, bu-milliy istiљlol mafkurasini yaratish va ќayotimizga tadbiљ etishdir. Bizning eng uluђ maљsadimiz, eng uluђ ђoyamiz, eng uluђ shiorimiz shuki, O’zbekistonning bitta yo’li bor: mustaљillikni mustaќkamlab, istiљlolni mustaќkamlab-olђa yurish. Mafkuramiz, tutgan yo’limiz, bor ђayratimiz ana shu uluђvor niyatga yo’naltirilishi kerak. Xalљimizni, barcha siyosiy kuchlarni, jamiyat tashkilotlarini yakdil, bir jon, bir tan љiladigan ђoya ќam aslida shu», degan edi.

1. 
   Milliy ђoyani keng jamoatchilik ongiga, e’tiљodiga singdirishning shart-sharoitlari va yo’llari.
   

122

Milliy istiљlol mafkurasi-xalљ e’tiљodi va buyuk kelajakka ishonchini orttirishning ilmiy-nazariy yo’nalishlari ishlab chiљilishi bilan birga, uning shart-sharoitlari, jarayonga ta’sir ko’rsatuvchi omillarning xilma-xil ekanligini ќisobga olish mumkin. Ayni paytda, bu jarayonning eng muќim jiќati shundan iboratki, ќar љaysi fuљaro, ќar љaysi inson jamiyat taraљљiyotining yo’nalishiga nisbatan o’z munosabatini aniљlab olishi zarur. Insonning moќiyatini uning ijtimoiy eќtiyojlari tizimi, narsa va ќodisalarga ongli munosabati tashkil љiladi. Aniљroљ љilib aytganda, ichki botiniy e’tiљodi, orzu-umidlari ijtimoiy mavjudotligining ma’no-mazmunini belgilaydigan sifat ko’rsatgichidir. Ularni shartli ravishda iloќiy va dunyoviy yo’nalishlarga ajratish an’anasi mavjud. Xususan, ularni milliy ђoyalarda namoyon bo’lishi tarzida olib љarasak, bu sifatlar insoniyat mavjudligining zaruriy sharti bo’lib, dunyoviy ќamda iloќiy e’tiљodga aylanishi, faoliyat motivi, ќarakatlantiruvchi mexanizmi ќam shu ma’no-mazmunning xarakterini belgilaydi. Bu dunyo tuzilishining sir-sinoatlari, odamlarning ongi va tafakkurida diniy e’tiљod bilan birga aљl, tajriba asosiga љo’yilgan dunyoviy bilimlar mujassamligi o’zining ifodasini topib kelgan.
Insonning individual ђoyasi, bir tomondan, ijtimoiy borliљning shaxs ќayoti darajasida namoyon bo’lishi, ikkinchi tomondan, uning zaruriy sharti, kompanenti, atributi ќisoblanadi. Boshљacha љilib aytganda, shaxsning individual ђoyalari ijtimoiy birliklarining maљsadi, orzu umidlari, ishonch-e’tiљodi doirasida konkretlashib, umuminsoniy ђoyalarning tarkibiy љismiga aylanadi. Ya’ni, shaxs e’tiљodi, ishonchiga asoslangan amaliy faoliyati: xalљ, millat, ijtimoiy tabaљa manfaatlari, eќtiyojlari asosida umumlashadi.
Turli ijtimoiy birliklarning o’ziga xos individual ishonchi, e’tiљodiga aylangan ђoyalar-millat manfaatlari, eќtiyojlari «chorraќasi»da tutashib, milliy ђoyani va ularni amalga oshirish usullari ќamda vositalari bo’lgan mafkuralarni vujudga keltiradi.
Milliy ђoya-muayyan ќududda yashayotgan turli ijtimoiy guruќ va tabaљalarning, millat va elatlarning, xilma-xil diniy e’tiљodli kishilarning manfaatlariga mosligida, ularning dunyoviy va iloќiylik xususiyatlari mutlaљo shartli

123

ќamda nisbiydir. Aniљroљ љilib aytganda, milliy ђoya xalљning ishonchi va e’tiљodini ifodalaganligi uchun, ularning mavjudligini ќamda rivojlanish istiљbollarini namoyon љiladi. Shu nuљtai nazardan, milliy ђoya jamiyatni tashkil љilgan shaxslar, individlar va ijtimoiy guruќlarning siyosiy partiyalarga mansubligidan, љaysi dinlarga e’tiљod љilishidan, millati va irљidan, ijtimoiy maљsadidan љat’iy nazar, ularning manfaatlarini integrasiyalashtiruvchi ќamda universallashtiruvchi ijtimoiy faoliyat omili ќisoblanadi. Jamiyatning mafkurasi, turli ijtimoiy ong shakllari va amaliyot yo’nalishlari: ta’lim-tarbiya, fan va ilmiy muassasalar, madaniyat va ma’naviy-ma’rifat, adabiyot va san’at, din, jismoniy tarbiya va sport soќalarida integrasiyalashgan komplaks-sistemali faoliyatni taљozo љiladi.
Bu vazifaning murakkabligi:
Birinchidan, uzoљ tarixiy davrlarda davom etgan mustamlakachilik siyosati xalљni tarixiy xotiradan, milliy љadriyatlardan maќrum љilish chegarasiga keltirib љo’ygan edi.
Ikkinchidan, shu davrlarda totalitarizm, volyuntarizm siyosatining tashkiliy-institusional tizimi xalљ ongida mustamlakachilikka nisbatan «ko’nikish effektini» vujudga keltirib: bo’ysunuvchanlik, љullik stereotiplarini shakllantirgan. Boshљacha љilib ay tganda, «uzoљ yillar davomida bu tuzum faљat jamiyat unga zo’rlab bo’ysundirilgani uchungina emas, balki jamiyat zo’rlik yo’li bilan mafkuraviy љolipga moslashtirilgani uchun ќam totalitar deb atalib kelindi».
Uchinchidan, yangi vujudga kelgan mustaљil davlatlar ustidan ќukmronlik љilishning mukammal mafkuraviy usullaridan, vositalaridan foydalanishga tayyor turgan davlatlarning «ђoyaviy emansipasiyasi», «mafkuraviy agressiyasi» keng miљiyosda ќujum boshlashi bilan xarakterlanadi.
O’zbekiston mustaљillikka erishgandan keyin, milliy ђoya va jamiyat mafkurasini shakllantirish, ularni xalљ ishonchi va e’tiљodiga aylantirishning bir-biri bilan boђliљ ikki vazifasi kun tartibiga љo’yildi. Ularni, shartli ravishda, ijtimoiy-

124

siyosiy makon, tarixiy zamon nuљtai nazaridan ichki va tashљi yo’nalishlarga ajratish maљsadga muvofiљ.
Mamlakatimizning bozor iљtisodiyoti munosabatlariga o’tishi, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy ќayotini erkinlashtirmoљda. Ma’lumki, jamiyatni tashkil љilgan ijtimoiy-siyosiy љatlamlarning manfaatlaridagi xilma-xillik љonuniy tarzda ular o’rtasidagi manfaatlar xilma-xilligini namoyon etish bilan birga erkin va mushtarak maљsadlarni ќam keltirib chiљaradi. Joќondagi rivojlangan davlatlarning tarixiy tajribalari shu manfaatlar mushtarakligini o’z vaљtida, oљilona ќal љilishning yo’llarini, vositalarini topish jamiyatning barљaror taraљљiyoti garovi ekanligini va aksincha, mamlakatlarning ђoyaviy ojizligi, noshudligi milliy parokandalikka olib keldi, xalљni љullikka maќkum љilishini љayta-љayta isbotlab bergan. Ana shu ќolatni oldini olishda mamlakat ichida xalљning milliy ђoyaga bo’lgan ishonch va e’tiљodi ularni umummilliy maљsad yo’lida jipslashtiradi.
Shuning uchun ќam Prezidentimiz I.A.Karimov mustaљillikning dastlabki yillaridanoљ, mamlakatimizda yashayotgan barcha ijtimoiy-siyosiy љatlamlarni, tabaљalarni, millat va elatlarni Vatan ravnaљi, yurt tinchligi-osoyishtaligi, xalљ farovonligi ђoyasi atrofida jipslashtirishga aloќida e’tibor berib kelmoљda. Bu milliy rivojlanishning istiљbollarini kafolatlaydi. Buning asosiy omili, umumiy nuљtasi-mamlakatimizda yashayotgan barcha fuљarolarni: millatidan, irљidan, diniy e’tiљodidan, iљtisodiy aќvolidan, siyosiy mavљyeidan, љaysi partiyalarga mansubligidan љat’iy nazar, umummillat manfaatlarini ifodalaydigan istiљlol ђoyalari ularning ishonch va e’tiљodidan joy olishi ќamda shu ђoya asosida birlashtirishdan iborat. Bu vazifani bajarish, mamlakatimizda demokratik, adolatli-ќuљuљiy davlat, fuљarolik jamiyati љurishning zaruriy sharti bo’lib љolmoљda.
Bu vazifalarni bajarilishida o’tmish jamiyatning ђoyaviy stereotiplaridan voz kechish, mustobid tizimning soxta tenglikka asoslangan, «љaychilab tekislash» siyosati oљibatlarini bartaraf љilish, amalda mafkurasizlashtirishdan iborat bo’lgan ќukmron siyosiy mafkura tazyiљining kishilar ongida ќadik, shubќa tarzida saљlanib љolishini siљib chiљarish muќim aќamiyat kasb etadi. Ayniљsa, kishilarning

125

boљimandalik kayfiyatini batamom yo’љotish-ђoyaviy-mafkuraviy faoliyatning tarkibiy љismidir. Ana shu asoratlardan љutilish milliy ђoyaga ishonch va e’tiљodni mustaќkamlaydigan ichki omillardan ќisoblanadi. Totalitarizm tuzumining: «Davlat seni boљyapti, sen davlatga љul bo’lishing darkor», degan tamoyili ђoyaviy љaramlik va mafkuraviy maќdudlikka olib kelgan. Boљimanda odamning fikr erkinligi, siyosiy faoliyati chegaralangan bo’lib, xukmron mafkura nimani aytsa, shuni љiladigan passiv, loљayd, ђoyaviy kaltabin kishilar љilib tarbiyalashga asoslangan edi.
Milliy ђoya va jamiyat mafkurasini shakllantirishning muќim ichki vazifalaridan biri-љurilayotgan jamiyatning munosib ђoyaviy-mafkuraviy zaminini yaratishdir. Xalљimizda: «Suv bo’lmagan joyda љamish o’smaydi», degan ќikmatli so’zlar mavjud. Ma’lumki, љamishni o’rib tashlasangiz ќam, yoљib yuborsangiz ќam, biri bir o’sib chiљaveradi. Uni yo’љ љilishning yagona chorasi-suvni љuritishdir. Shunga ko’ra, milliy taraљљiyotimiz jarayoniga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan ђoyalarning mamlakatimiz ќududiga o’tishi va ildiz otishiga imkoniyat bermaslik uchun milliy ђoyaga ishonch va e’tiљod aloќida aќamiyatga ega. Buning uchun milliy istiљlolimizga yot bo’lgan ђoyalarning yurtimizga kirib kelishi, Vatanga e’tiљodi sust, imoni, irodasi bo’sh kishilarning ongini tezroљ zabt etadi. Chunki, ђoyaviy tarbiya chora-tadbirlari-ђoyaviy-mafkuraviy «infeksiya»ga nisbatan immunitetni vujudga keltirish, uning salbiy oљibatlariga љarshi kurashishga ko’ra samaraliroљdir. Buning uchun ќar biri nisbatan mustaљil, lekin bir-biri bilan o’zaro boђliљ bo’lgan: ijtimoiy, iљtisodiy, siyosiy, ma’naviy ќayotni milliy-ma’naviy negizlarimizga tayangan ќolda, unga mos tarzda љurilishi muќim aќamiyatga ega.
O’zbekistonning bozor iљtisodiyoti munosabatlariga o’tish davridagi ijtimoiy vaziyatini taќlil љiladigan bo’lsak, bir tomondan, etnografik, demografik struturasi, diniy e’tiљodlar xilma-xilligi uning xalљining ќayot tarzi negizlarning rang-barangligi yagona milliy istiљlol ђoyalari doirasida birlashtirishga xalaљit љilmasligi lozim. O’zini O’zbekiston fuљarosi deb bilgan ќar bir insonni umumiy Vatan tuyђusi, xalљ farovonligi, erkin va farovon ќayot љurish, millatlararo totuvlik bilan uzviy

126

boђliљ milliy ђoya birlashtiradi. Ikkinchi tomondan, agar shunday e’tiљod va ishonch bo’lmasa, aynan shunday ijtimoiy muќit xususiyati ђayriinsoniy, ђayrimilliy ђoyalarning mamlakatimizga kirib kelishiga, ma’lum ma’noda љulay imkoniyatlar yaratish eќtimolini љoldiradi.
Mamlakatning bosљichma-bosљich yangi jamiyatga, bozor munosabatlariga o’tishi, iљtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar bilan boђliљ bo’lgan љiyinchiliklar, aќolini, ayniљsa, yoshlarni ish bilan ta’minlash muammolari, agrar soќadagi isloќatlarda erishilayotgan yutuљlar nisbatan sust kechayotganligi, aytish mumkinki, yot ђoyalarga nisbatan kishilarning ruќiy barљarorligini keltirib chiљaradi. Shuning uchun ќam milliy istiљlol ђoyasini kishilar ongiga, ќayot tarziga singdirishda iљtisodiy ќayotdagi ijobiy o’zgarishlarning salmoђini oshirish zarur.
Mamlakatimizda demokratik jamiyat љurish, siyosiy soќani erkinlashtirish, uning љonuniy-ќuљuљiy asoslarini va turmushga tadbiљ etishning mukammal mexanizmlarini yaratish bir tomondan milliy istiљlol ђoyasining ijtimoiy-siyosiy ќayotdagi ifodasi bo’lsa, ikkinchi tomondan, shu asos-milliy ђoyalarni xalљ ishonchi va e’tiљodiga aylantirish va ќayotga joriy etishning imkoniyati ќisoblanadi. Shu bois aytish kerakki, mamlakatdagi siyosiy partiya-lar, turli diniy konfessiyalar milliy istiљlol ђoyasi asosida kishilarni umumxalљ manfaatlari yo’lida mushtarak maљsadlarda safarbar etishlari uchun imkoniyatlari mavjud.
Mustaљillikka erishgandan keyin milliy љadriyatlarning, muљaddas dinimizning tiklanishi milliy taraљљiyot uchun ma’naviy muќitni yaratib bermoљda. Buyuk ajdodlaramizning ma’naviy merosi ђoyaviy barkamollik uchun oziљ bo’lmoљda, lekin shuni ќam aytish kerakki, bizning tariximizga maќliyo bo’lib, kelajakni unitishimizga ќaљљimiz yo’љ. Tarixiy tajribalardan saboљ olish, undan xulosalar chiљarish milliy ђoyani, jamiyat mafkurasi sifatida xalљ ishonchi va e’tiљodiga aylantirish uchun zarur. Shuning uchun ќam I.A.Karimov: «Jamiyatning ќar bir a’zosi o’z o’tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo’ldan urish, ќar xil aљidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboљlari insonni xushyorlikka

127

o’rgatadi, irodasini mustaќkamlaydi», deb ta’kidlaydi. Bu ќaљiљatni anglash muќim.
Bu milliy ђoyaga ishonch va e’tiљodni mustaќkamlaydigan negiz-poydevordir.

3. 
   Milliy ђoyani «tashuvchilarning» eќtiyojlari va manfaatlari umumiyligiga
   

љaramasdan ularning ќar biriga invidual va differensial yondashgan ќolda, uni xalљning ishonch va e’tiљodiga aylantirilishining o’ziga xos mezonlari mavjud. Ya’ni:

-millatning o’zligini, jaќon umumiy tarixiy taraљљiyotiga mansubligini anglashi ayni tarixiy jarayonga љo’shayotgan ќissasini e’tirof љilinishi;
-millatning ijtimoiy-siyosiy, ђoyaviy-mafkuraviy mustaљilligi va uni mustaќkamlash imkoniyatlarining yaratilishi, Vatanga sadoљati;
-jaќon ќamjamiyatidagi mavљyeini mustaќkamlanishi, o’ziga xos va mos nufuzga ega bo’lishi;
-milliy taraљљiyotning istiљbollarini belgilaydigan faoliyat strategiyasini ishlab chiљishda va uni amalga oshirishning taktikasini belgilashda milliy-ma’naviy љadriyatlariga va umuminsoniy madaniyatning uyђunligiga milliy istiљlol ђoyasining negizlari sifatida љarash zaruratini ќisobga olish.
Umuman, insonning ishonch va e’tiљodi mezoni-jamiyat taraљљiyoti darajasidan kelib chiљib, umuminsoniyat sivilizasiyasi manfaatlariga mos kelishi bilan belgilanadi.xususan, milliy ђoyaga ishonch va e’tiљod, muayyan jamiyatning mavjudlik ќolati ќamda rivojlanish istiљbollarini anglash asosida amaliy faoliyatni tashkillashtirish, boshљarishning motivi, subyektiv omili tarzida namoyon bo’ladi. «bu masala ќaљida chuљurroљ o’ylab ko’radigan bo’lsak, shu tamoyillarga tayangan jamiyatning o’ziga xos ijtimoiy shakl-shamoyili, uning љiyofasi, rivojlanish yo’llari, ustuvor xususiyatlari to’ђrisidagi aniљ tasavvuf turli fikrlar, baќs-munozaralar orљaligina ayon bo’lishini e’tirof etishimiz va buni o’zimizga mezon љilib olishimiz zarur».
Millatning ijtimoiy-ma’naviy eќtiyojidan kelib chiљљan va manfaatlarini ifodalaydigan ђoyalarga sadoљat-ishonch e’tiљod mezoni ќisoblanadi. Shu nuљtai

128

nazardan, milliy taraљљiyot manfaatlariga zid bo’lgan ђayriinsoniy ђoyalarga ishonch va e’tiљodning umuminsoniyat ishonchi, e’tiљodi bilan ќyech љanday aloљasi yo’љ. Soxta ishonch va e’tiљod bilan ќaљiљiy ishonch va e’tiљodni farљlash muќim.
Milliy ђoya va mafkurani xalљ ishonchi va e’tiљodiga aylantirishning tashљi imkoniyatlari va istiљbolidagi vazifalari. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan isloќatlar, demokratik, adolatli ќuљuљiy davlat, fuљarolik jamiyati љurilishining samarasi tashљi omillarga ќam boђliљ. Xususan, millatni umumiy manfaatlar asosida jipslashtiruvchi ђoyalarni xalљ ishonchi va e’tiљodiga aylantirishda, amalga oshirishda xalљaro ijtimoiy, iљtisodiy, siyosiy, ma’naviy munosabatlarda erishilayotgan yutuљlarda ko’rish mumkin. Ularni ќayotga љo’llash muќim. Bu milliy ђoyani, jamiyat mafkurasini xalљ ishonchi va e’tiљodiga aylantirish, mamlakatimizning xalљaro nufuzini, mustaќkamlash uchun zarur. Chunki dunyo xalљlarining yutuљlariga e’tiborli millat doimo xalљaro ќurmat-e’tiborga loyiљ bo’lib kelgan. Xususan, O’zbekistonning O’rta Osiyodagi strategik jiќatdan giosiyosiy o’rni, boy madaniy merosi biz bilan ijtimoiy, iљtisodiy, ma’daniy munosabatlarni mustaќkamlash, do’st tutinishga intilgan davlatlarning, millatlarning manfaatlariga mos kelishini ќayot ko’rsatmoљda.
Dunyo siyosiy xaritasida «sosialistik» deb ataladigan tuzum barќam topishi munosabati bilan muayyan o’zgarishlar sodir bo’lishiga љaramasdan, ђoyaviy-mafkuraviy kurash bartaraf etilganicha yo’љ. Aksincha, postsosialistik tuzumdan keyin paydo bo’lgan ijtimoiy-siyosiy makonga ta’sir o’tkazishga nisbatan urinishlar kuchaymoљda. Bunday siyosiy chiranishlar xalљaro ekstremistik, fundamintalistik, terroristik xarakter kasb etib, љonli to’љnashuvlarga, agressiv siyosiy ixtiloflarga olib kelmoљda. Bu umuminsoniy madaniyatning yutuљlaridan foydalanishga, milliy taraљљiyotga zid ќolatdir.
Ma’lumki, mamlakatlar o’rtasidagi ijtimoiy, iљtisodiy, siyosiy, madaniy munosabatlarning samaradorligi, eng avvalo, ђoyaviy љarashlarning mutanosibligiga boђliљ bo’ladi. Bunda ikki tomonlama manfaatdorlik umumiy munosabatlarning

129

samaradorligini belgilaydi. Ya’ni O’zbekiston o’z istiљlol ђoyalarini boshљa mamlakatlarning ђoyaviy-mafkuraviy andozalariga mexanistik moslashtirmasdan, ularni ijodiy o’zlashtirishi, shu jumladan, boshљa millat va davlatlarning ќam bizning ђoyaviy-mafkuraviy љarashlarimizga ќurmat-e’tibor bilan munosabatda bo’lishini taљazo etadi. Sosialistik tuzum yemirilishi, xususan, bu sistemada siyosiy-mafkuraviy gegemonlik rolini bajarib kelgan SSSRning parchalanib ketishi bilan jaќon mafkuraviy jarayonida љo’yidagi xususiyatlar namoyon bo’lmoљda:
Birinchisi-milliy mustaљillikka erishgan davlatlarning ijtimoiy, iљtisodiy, siyosiy, madaniy, mafkuraviy va boshљa soќalarda ќamkorlik љilish mumkin bo’lgan mamlakatlarni tanlashdagi muayyan љiyinchiliklar (shakllangan stereotiplar, shubќalanish) bilan boђliљ edi. Chunki, biz bilan ijtimoiy ќayotning barcha soќalarida ќamkorlik љilishni xoќlagan davlatlarning o’z manfaatlari bo’lib, ular ќamma vaљt ќam tomonlarning manfaatdorligida, muvozanatni o’zlari tomonga oђdirishga moyil ekanligi sir emas.
Bunday sharoitda O’zbekistonning o’z yo’lini tanlashi, bozor iљtisodiyoti munosabatlariga o’tishi, demokratik jamiyat љurishning «o’zbek modeli»ni ishlab chiљishi, mafkuraviy soќada faoliyat strategiyasi va taktikasini belgilab olishi љiyin kechadi. Shu nuљtai nazardan, O’zbekiston xalљaro ќamjamiyatga kirib borar ekan: ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-mafkuraviy tizimi turlicha bo’lgan mamlakatlar bilan iљtisodiy, siyosiy, madaniy munosabatlarda xalљaro ќuљuљ љonunlarini, urf-odatlarni, milliy manfaatlarni ќurmat љiladigan ќamdo’stlarini topishga ќarakat љildi.
Ikkinchisi-ќozirgi davrda ilmiy-texnika taraљљyoti millatlararo munosabatlarning texnik-texnologik asoslarini, aloљa vositalarini, ommaviy axborotinfrastrukturasini va murakkab kommunikasiyasini vujudga keltirishi bilan xalљaro mafkuraviy munosabatlarni intensiflashtirib, universallashtirib yubordi. Xususan, axborot ayirboshlashning kompyuterlashtirilib: elektron pochta, internet, kosmik tele-radio aloљa tizimlarning rivojlanishi, bu soќalarda intelektual saloќiyatining miљdor va sifat o’zgarishlari bilan mafkuraviy munosabatlarning

130

globallashuvi jarayoni vujudga keldi. Bu jarayonning muќim xususiyatlaridan yana biri shuki, turli mamlakatlarni insonlar ongini va љalbini egallash orљali uni zabt etish ђoyat katta iљtisodiy manfaatlar bilan chirmashib ketganligidir. Ya’ni, jamiyatni mafkurasizlantirishga, ђoyasizlantirishga yo’naltirilgan axborotlar bozorida ma’naviy-madaniy, ђoyaviy-mafkuraviy jiќatlardan saviyasi ђoyat past bo’lgan audio va vedio kassetalar, axloљsizlikka, tubanlikka olib keladigan adabiyotlar va boshљa «san’at asarlarining» sotilishi juda katta iљtisodiy foyda manbai bo’lib љolayotganligi, ayrim kishilarning ishonch-e’tiљodiga putur yetkazmayotganligi ќammaga ma’lum.
Uchinchisi-birinchi va ikkinchi xususiyatlardan kelib chiљљan bo’lib, millatning tarixiy xotirasi, an’analari, ma’naviy merosi asosida jamiyatning ќozirgi davr rivojlanish darajasiga, istiљbol tendensiyalariga xos ongini, tafakkurini shakllantirish va mustaќkam ishonch-e’tiљodga aylantirish vazifasidir. Chunki ђoyat xilma-xil «axborot bosimi» tarkibidan milliy taraљљiyot manfaatlariga mosini tanlab olish, ishonch-e’tiљodga aylantirish muayyan nazariy metodologik bilimlarni talab љiladi. Shuning uchun ќam ommaning dunyoviy va diniy bilimlarini rivojlantirishga, intelektual saloќiyatini oshirishga yo’naltirilgan milliy ta’lim tarbiya tizimini shakllantirish aloќida aќamiyatga ega.
Milliy ђoyani xalљning ishonchi, e’tiљodiga aylantirish asoslarini, shartli ravishda, obyektiv shart-sharoitlar va subyektiv omillarga ajratish mumkin. Milliy ђoyani xalљ ishonchi va e’tiљodiga aylantirishning obyektiv shart-sharoitlari sifatida: ijtimoiy-iљtisodiy ќayot negizlari, madaniy ќayotni negizlari, madaniy ќayotni rivojlantirish manbalari, inson saloќiyati, millatning tarixiy merosi va unga bo’lgan munosabat; xalљ yashayotgan ќududning tabiiy-juђrofiy joylashishi ќamda tabiiy resurslari; millatning tarixiy shakllangan mentalitetiga xos xususiyatlar; jamiyatning demografik ќolati, etnik tuzilishi; ќolљaro ijtimoiy, iљtisodiy, siyosiy munosabatlardagi o’rni va mavљyei va boshљa shu kabi shart-sharoitlarni ko’rsatish mumkin.

131

Subyektiv omillar jumlasiga esa, milliy ђoyani xalљ ishonch va e’tiљodiga aylantirishga yo’naltirilgan insonlar, turli ijtimoiy guruќlar, oila, maќalla, milliy-madaniy markazlar, siyosiy partiyalar, jamoat birlashmalari, xalљning intelektual saloќiyatini yuksaltirishga yo’naltirilgan ta’lim-tarbiya tizimining љonuniy ќuљuљiy asoslari va dasturlari; ommaviy axborot vositalari; umuman, jamiyat milliy ђoyasini shakllantirish va uni xalљ ishonch e’tiљodiga aylantirishning ma’naviy-ma’rifiy kompleksi bilan boђliљ omillarni o’z ichiga oladi.
Bu omillarning ќar biri milliy ђoyani keng jamoatchilik ongiga singdirishda muќim
o’rin tutadi. Masalan, ќazirgi zamon ta’lim-tarbiya tizimining asosiy vazifalaridan
biri turli fan yo’nalishlari orљali yoshlar ongida Milliy istiљlol ђoyasini izchil
shakllantirishda, xalљning ishonch va e’tiљodiga aylantirishdan iborat. Chunki, ќar
љanday ta’lim-tarbiya soќasining markazida turuvchi: insonparvarlik, vatanparvarlik,
millatparvarlik, tinchliksevarlik ђoyalari, eng avvalo, Milliy istiљlol ђoyasi doirasida
o’z mazmunini konkretlashtiradi va namoyon љiladi. Zero, insonning ќar љanday
ezgu ђoyalari-Ona Vatanga muќabbat, uning mustaљilligini mustaќkamlash
ђoyalaridan tashљari ijtimoiy-ma’naviy aќamiyatga ega bo’lishi mumkin emas.
Milliy o’zlikni anglash (o’zlik)ning mazmun-moќyati.
Milliy o’zligini anglash – bu ќar bir millat, xalљ o’z-o’zini bilishga, tushunishga љaratilgan muќim aќamiyatga ega bo’lgan ijtimoiy jarayondir. Bu jarayon boy mazmunga ega bo’lib o’ta murakkabdir.
Ќar bir millat doimo o’zining milliy ђoyasiga asoslangan ђoya ќam o’zligini anglashga intilib yashaydi. Biroљ bunday intilish ќamma vaљt ќam doimo ќam amalga oshavermayd, chunki u turli jamiyatdagi sharoitlarga va obyektiv va subyektiv omillarga boђliљ bo’ladi. Shuning uchun ќam millatlar bir-biridan, o’zlarining mustaљil belgisi bo’lgan milliy o’zligini љay darajadaanglaganligi bilan ќam ancha farљ љiladi.
Prezident Islom Karimov bu jarayonning moќiyati to’ђrisida љuyidagi fikrlarni bildirgan, ya’ni: «O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi». (I.A. Karimov.

132

Tarixiy xotirasiz kelajak yo’љ. “Muloљot” jurnali. 1998 yil. 5-soni), “Biz, - deydi I.A. Karimov. – ќaљљoniy tariximizni tiklashimiz, xalљimizni, millatimizni anna shu tarix bilan љurollantirishimiz zarur” (o’sha joyda) va “O’zlikni anglash deganda men tarixiy xotirani tiklash, nasl-nasabimiz Kim ekanini, kimlarning vorisi ekanligimizni anglab yetishni, shundan kelib chiљib, o’zimizga xos vam os jamiyat barpo etishni tushunaman”, deydi I.A. Karimov.
Prezidentimizning bu fikrlaridan biz milliy o’zlikni bilishning muќim jiќatlarini tushunishga erishdik. Shu fikrlarni yanada oddiylashtirish va milliy o’zlikning boshљa jiќatlarini ќam ko’rib chiљish maљsadida, biz ketma-ket turli adabiyotlarda milliy o’zlikka berilgan ayrim ta’riflarni keltiramiz.
Milliy o’z-o’zini anglashning o’z mezonlari mavjud bo’lib, ular asosan љuyidagilardan iborat:

1. 
   o’zi tuђilib o’sgan zaminining, yurtining, Vatanining yagonaligini anglash;
   

2. 
   o’z ona tilini chuљur bilish va uni ќurmat љilish;
   

5. 
   o’z milliy madaniyatini va ma’naviy merosini ќar tomonlama o’zlashtirish va saљlash;
   

g) o’z tarixini muntazam o’rganib borish.

(Љarang: M. Alimova, M. Tyumenova, J. Ќasanov. Milliy o’zlikni anglash jarayonida ijtimoiy faollik – “Yoshlar ongi, љalbi va dunyoљarashini shakllantirish ќozirgi kunning dolzarb masalasi”, Guliston, 2006, 106-bet).

2. 
   Milliy o’zlikni anglash bu –
   

1. 
   xalљning o’tmishi;
   

2. 
   uning bosib o’tgan shonli yo’li;
   

22. 
    o’ziga xos madaniyati;
    

7. 
   til birligi;
   

133

d) urf-odat va an’analari;
ye) tarixan ortirgan boy ќayotiy tajribasi;
yo) diniy љadriyatlarni anglash va љadrlashdir.
(Љarang: I.R. Xo’jamurodov. Istiљlol va o’zlikni anglash. – Milliy istiљlol mafkurasi va uning ta’lim-tarbiyadagi o’rni. S., 1995, 34-bet).

3. 
   Milliy o’zini-o’zi anglash bu –
   

1. 
   xalљning, millatning o’tmish tarixiy taraљљiyot yo’lini tushunish;
   

2. 
   ota-bobolari, nasl-nasabi, avlodu ajdodlarining kim bo’lganligi
   

v) ularning jaќon ilm-fani, madaniyat taraљљiyotiga љo’shgan buyuk ќissalarini bilib olindi va shu bilan birga berilgan vakilarni ularning ularning manfaatlari va eќtiyojlarining umumiyligini tushunib yetishdir.

4. 
   Ќar bir millat vakili uchun milliy o’zlikni anglash bu –
   

1. 
   љanday millat farzandi ekanini bilish;
   

2. 
   shaxsning o’z milliy mansubligini e’zozlashi;
   

22. 
    undan ђururlanishi;
    

7. 
   o’z millat manfaatlari, eќtiyojlari va maљsadlaridan kelib chiљib fikri va faoliyatini boshљarishdir.
   

(Љarang: Z. Ќamidov. “Milliy o’zlikni anglashda mafkuraning roli” – Milliy istiљlol mafkurasi va uning ta’lim-tarbiyadagi o’rni. Samarљand, 1995, 38- bet. Akmal Saidov. Milliy ђurur bosh љonunimizning asosidir. “Turkiston”. 2005 yil 12 fevral).

5. Milliy o’zlikni anglash bu –
a) jamiyat a’zolari mustaљillik millat uchun uluђ ne’mat va ekanligini va uning ќayotida naљadar muќim aќamiyat kasb etshini anglash;

134

2. 
   millatning tub manfaatlarini va u ќar bir shaxs, maќalliychilik manfaatlaridan ustun turishini anglab yetish va shu bilan birga
   

22. 
    millat o’zining sha’ni, љadr-љimmati, or-nomusi to’ђrisida љayђurishi;
    

7. 
   milily ђurur va iftixor tuyђusini ma’lum darajada ќis etshidir.
   

6. 
   Milliy o’zlikni anglash natijasida millat vakillarining milliyligi, milliy xususiyatlari jonlanadi va kuchayadi, ularning millat taљdiri va kelajagi to’ђrisidagi ђamxo’rligi tobora oshadi va butun millat dardi bilan yashash ular ќayotining mazmuniga aylanib boradi.
   

Milliy o’zlikni anglashning millat uchun eng aќamiyatli jiќatlari shundan iboratki, millat vakillari o’zligini љancha teran anglay borsalar, shuncha mustaљillik ular uchun uluђ ne’mat ekanligini va millat manfaatlari ќar љanday shaxsiy manfaatlardan ustun turishini anglay boshlaydilar.

Umuman olganda, milliy o’zlikni anglash ќar bir millatning ќayotida niќoyatda katta o’rin egallaydi, chunki u o’zining o’tmishini teran anglash asosida bugunini ќam to’ђri va atroflicha bilib olishga erishadi va shu bilan birgalikda o’z kelajagini aniљ belgilab rivojlanish yo’liga o’tib oladi.
Xulosa sifatida, milliy o’zlikni anglash davlat, jamiyat va xalљ uchun љanchalik aќamiyatli va muќim ekanligi to’ђrisidagi so’zlarimizni Prezidentimiz Islom Karimovning љuyidagi fikri bilan yakunlaymiz, ya’ni: “Millat o’zligini to’la anglagan taљdirdagina buyuk o’zgarishlar љilishga љodir bo’ladi” (I.A. Karimov. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon ќayot-pirovard maљsadimiz. – T.: O’zbekiston, 2000, 465-bet).
2. Milliy ђoya – o’zlikni anglash va taraљљiyot omili.
Milliy ђoyalar kelib chiљish asoslari millatning љadimdan to ќozirgacha bo’lgantarixida mujassam etilgan bo’lsada, biroљ ularni millat vakillari asosan milliy ong va milliy o’zlikni anglash orљali bilib olishga erishadi va boyitib boradilar.

135

Ma’lumki, milliy ђoya bilan milliy o’zlikni anglash bevosita o’ziga xos birlik sifatida boђliљ bo’ladi va ularning bir-biriga bo’lgan ta’siri o’zgarib boradi. Bu birlik tomonlarining bir-biriga nisbatan bo’lgan ustunligi tarixiy vaziyatlar o’zgarishi bilan almashib turadi. Masalan, xalљimiz mustamlakachilik oљibatlarini (zulmi) o’z boshidan kechirgan davrlarda, uning milliy ђoyasi va milliy o’zlikni anglash jarayoni so’nib borsada, biroљ milliy ђoya milliy o’zlikni anglash jarayoniga nisbatan ustun bo’lib turdi va bu jarayonning mutlaљo o’nib ketishiga yo’l љo’ymadi. Xususan, sobiљ sovetlar davlati davrida milliy o’zlikni anglash jarayoni salkam to’xtab љolishiga oz љolgan bo’lsada, biroљ milily ђoya xalљimiz mustaљillika erishishiga asos bo’lgan edi. Xalљimiz mustaљillikka erishgan davrda esa milliy o’zlikni anglash jarayonini keng doirada kamol toptirish va jadallashtirish, davlat siyosati darajasiga ko’tarildi, chunki milliy istiљlol ђoyasini yaratish va uni yangi ђoyalar bilan boyitib borish, bu davrning eng dolzarb muammosiga aylanib љoldi. Bizningcha, bugungi kungacha bu jarayon tobora kuchayib bormoљda va shuning asosida milliy istiљlol ђoyasining yaratilishi va u yangi-yangi ђoyalar bilan boyib borishi ќam davom etmoљda.
Milliy ђoya bilan milliy o’zlikni anglash jarayonining o’zaro boђliљligi ancha murakkab bo’lib, u aloќida o’rganishni talab љiladi.
Milliy ђoya va milliy o’zlikni anglash jarayonining jonlanishi va jamiyat talabi darajasida rivojlanib borishi, doimo mustaљillikka boђliљ bo’ladi. Shu fikrdan kelib chiљib, biz milliy ђoyaning milliy o’zlikni anglash jarayoniga ta’sir etishining ayrim jiќatlarini ko’rib chiљamiz:

1. 
   Eng avval shunga aloќida ta’kidlash joizki, milliy o’zlikni anglash jarayonining ravnaљ topishi uchun davlat, xalљ va millat mustaљil bo’lishi shart, mustaљillikni љo’lga kiritish va uni mustaќkamlash esa, milliy ђoyaning eng muќim vazifasi va uning jamiyatda љay darajada rolining oshganligiga boђliљdir. Boshљacha aytganda milliy ђoyaning jamiyatdagi roli oshib borishi bilan milliy o’zlikni anglash jarayoni ќam jonlanadi va ravnaљ topadi.
   

136

2. 
   Milliy ђoyada doimo davlat, xalљ va millatning tub manfaatlari, maљsadlari, eќtiyoj va itilishlari ifodalangani tufayli, unda milliy o’zlikni anglashga nisbatan tarixiy voљyealar atroflicha teranroљ va umumlashtirilgan ќolda ifodalanadi va shu bilan o’zlikni anglash jarayoniga (metodologik) umumiy va to’ђri yo’nalish beriladi.
   

2. 
   Ma’lumki, milliy ђoyaning eng muќim vazifalaridan biri bu – millatning ќar bir vakilida Vatan tuyђusini tarbiyalashdan iboratdir. Bu fikrni teranroљ talљin
   

љilsak, unda biz milliy ђoya milliy o’zlikni anglashning bosh maљsadini belgilab berganini bilib olamiz, ya’ni tarixni bilishda o’tmishning barcha davrlarida xalљ, millat vakillarining o’z Vatanining erki, tinchligi va farovonligi uchun olib borgan kurashi, ularning bu yo’lda ko’rsatgan љaќramonliklari, chekan azoblari, tortgan uљubatlari, bildirgan meќr-sadoљat, fidoyiligi va shu kabilarni teran yoritish bosh obyektlari (muammolar) bo’lishi kerak.

4. 
   Milliy ђoya xalљ, millatning moddiy va ma’naviy kuchaga aylanib borishi natijasida milliy o’zlikni anglash jarayoni yuљori poђonalarga o’tib boradi va shu bilan bu jarayon o’tmishning yangi jiќatlarini bilib olishga va voљyealarini taranroљ
   

talљin љilishga yangi imkoniyatlar vujudga keladi.

5. 
   Milliy ђoya bugungi kunning eng dolzarb muammolari va xalљ millatning tub manfaatlari va maљsadlaridan kelib chiљib milliy o’zlikni anglashga ma’lum darajada yo’nalish (ko’rsatish) beradi, ya’ni unga љadimda, Vatanimizda ќozirgi muammolar kabi muammolar bo’lganligini va ular љanday ќal љilinganligi kabilarni aniљlash vazifalari yuklanadi.
   

5. 
   Fikrlarimizni yakunlab aytishimiz mumkinki, milliy ђoya va milliy o’zlikni anglash jarayonining munosabatini mantiљiylik bilan tarixiylikning o’zaro munosabati bilan љiyoslashni o’rinli deb ќisoblaymiz. Shu fikrdan kelib chiљib shuni ta’kidlash joizki, milliy ђoya ijtimoiy ќayotning moќiyati va muayyan љonuniyatlari ifodalash bilan milliy o’zlikni anglashda aniљlik kiritib boradi.
   

3. 
   Milliy o’zlikni anglash tarixiy e’tiљodni tiklash omili.
   

137

Ma’lumki e’tiљodsizlik xurofotga (irim-chirimga bid’at, ishonish), xurofot jaќolatga (ilmsizlik, madaniyatsizlik, yovvoiylik), jaќolat esa ќalokatga olib keladi (o’lim, baxtsizik).
Tarixiy e’tiљod deganda avvalam bor љadimda ќalљ, millat vakillari muayyan milliy ђoyaga ega bo’lgan ќolda, baxtli ќayot kechirish uchun intilib yashaganligi, milliy љadriyat va boshљa barcha milliy xususiyatlarini e’zozlagani, o’z shaxsiy va milliy љard-љimmatini toptalishiga yo’l љo’ymaganligi, o’zlarining erki, tinchligi, farovon ќayoti va porloљ istiљboli asosini milliy birlikda va ezgu ishlar љilishda deb ќisoblanganligi va shu birlikni mustaќkam saљlab, jamiyatda ezgulik ќukmron bo’lishiga astoydil ishonganligi tushunishimiz kerak. Shu ishonch-e’tiљod, ularni mustamlakachilik zulmini yengishga, yovuz bosљichni kuchlar bilan љaќramonlarcha kurashishga, Vatan uchun jonini ќam ayamaslikka va milliy birlikni saљlashga undagan.
Ќozirgi kunda milliy o’zlikni anglash orљali xalљ, millat vakillari љancha o’z tarixini teranroљ va atroflicha bilib olishga erishsalar, shuncha ular ko’proљ moziyda bo’lib o’tgan tarixni voљyealarining љatnashchilariga aylanib boradilar va shu asosda ular sezilarli darajda o’z xalљining o’tmishdagi yutuљlaridan suyunadilar va maђlubiyatlaridan kuyinadilar. Bunday ќolatga erishgan zamondoshlarimizning ќissiyoti, ongi va љalbiga o’tmishdagi vatandoshlarimizning ќis-tuyђulari, o’ylari va intilishlari jo bo’la boshlaydi. Endi bu millat vakillari bugungi kundagi ijtimoiy voљyealarini o’tmishda yashagan vatandoshlarimizning ko’zi bilan ќam ko’ra boshlaydilar va yuragi bilan ќis љiladilar.
Xulosa љilib, shuni aytishimiz mumkinki, milliy o’zlikni anglash orљali, o’tmishda xalљimiz duch kelgan muammolarni va ularning љanday ќal љilinganligi bilib olish, shubќasiz bugungi kundagi muammolarni to’ђri va tezroљ ќal љilinishiga yordam beradi va jamiyatimizning taraљљiyotini tezlashtiradi.

138