Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti jismoniy madaniyat fakulteti

Oziq – ovqatning tarkibi va kalorik ahamiyati 
Oziq-ovqatning 
nomi 
Ximiyaviy tarkibi prosent hisobida 
B
oz
or
da
to
rtilg
an
100
g
ra
mm
n
etto
o
g
’ir
lig
i 
k
alo
rik
q
imma
ti
Azo
tl
i 
m
odda
la
r 
(oqs
il
va
h
oka
zo
) 
Y
og’
lar
U
gl
evodl
ar
Ku
l 
m
in
er
al
t
u
zl
ar
Oriq 
mol 
go’shti 
20,57 
2,01 
- 
1,21 
80 
Semiz 
mol 
go’shti 
18,38 
21,40 
- 
0,99 
214,0 
Oriq chuchqa 
go’shti 
20,08 
6,63 
- 
1,10 
116,5 
Semiz 
cho’chqa 
go’shti 
14,54 
37,34 
- 
0,72 
328,5 
Yog’lik qo’y 
go’shti 
16,38 
31,07 
- 
0,93 
277,5 
Tovuq go’shti 
19,84 
5,10 
1,07 
1,14 
107,5 
Tovuq tuxumi 12,55 
12,11 
0,67 
1,12 
140,0 
Jigar
19,38 
4,65 
2,08 
1,56 
109,0 
Miya
9,00 
9,30 
- 
1,10 
117,0 

---

37 
Qizitilmagan 
cho’chqa yog’i 
11,04 
68,35 
- 
4,81 
647,0 
Qaynatilgan 
kolbasa 
14,15 
14,96 
4,01 
2,83 
208,5 
Sosiska
12,81 
13,67 
- 
3,28 
170,5 
O’uritilgan 
vobla 
41,30 
14,20 
- 
14,20 
196,5 
Qora donador 
ikra 
25,99 
16,31 
- 
4,34 
250,5 
Yangi karas 
17,63 
0,48 
- 
1,07 
41,0 
Karp 
20,41 
1,47 
- 
1,30 
52,0 
Tuzlangan 
seld 
18,43 
14,48 
- 
13,88 
129,0 
Yangi sudak 
19,46 
0,28 
- 
1,04 
44,0 
Yog’li 
sigir 
suti 
3,39 
3,68 
4,94 
0,72 
65,5 
Echki suti 
3,81 
4,19 
4,14 
0,79 
68,5 
Quyyuq sigir 
suti 
10,47 
10,07 
61,02 
2,0 
337,5 
Qaymoq
3,01 
22,62 
4,30 
0,64 
24,05 
Smetana
4,34 
26,23 
1,72 
0,56 
256,0 
Golland 
siri 
(pishlog’i) 
25,77 
31,53 
2,7 
6,05 
360,5 
Yog’siz tvorog 14,58 
0,59 
1,16 
1,16 
68,0 
Saryog’
1,07 
86,57 
0,60 
1,16 
787,5 
Eritilgan 
- 
98,12 
- 
0,22 
885,0 

---

38 
saryog’ 
Mannaya 
krupa 
9,43 
0,94 
75,92 
0,40 
342,2 
So’k
12,29 
2,19 
65,65 
2,13 
273,0 
Grechka 
uni 
(krupa) 
12,86 
2,83 
64,71 
2,13 
314,0 
Oq guruch 
8,13 
1,29 
75,50 
1,03 
331,5 
Javdar noni 
7,84 
0,73 
43,70 
1,55 
187,6 
Eng 
yaxshibug’doy 
noni 
6,81 
0,54 
57,80 
0,88 
258,0 
O’gra 
va 
makaron 
10,88 
0,62 
75,55 
0,64 
384,5 
Ko’k no’xat 
25,78 
3,74 
52,99 
2,89 
284,0 
Yangi 
kartoshka 
2,14 
0,22 
19,56 
0,98 
62,5 
Sabzi
1,18 
0,29 
9,06 
1,03 
30,02 
Yangi karam 
1,83 
0,18 
5,05 
1,18 
19,5 
Yangi bodring 1,09 
0,11 
2,21 
0,46 
9,5 
Salat
1,58 
0,22 
2,38 
0,90 
12,0 
Ismaloq
3,71 
0,50 
3,61 
2,00 
22,0 
Pomidor
0,95 
0,19 
3,99 
0,61 
15,0 
Yangi 
qo’ziqorin 
5,39 
0,40 
5,12 
0,95 
28,0 
Yangi olma 
0,40 
- 
12,13 
0,42 
41,5 
Yangi uzum 
1,01 
- 
15,21 
0,48 
53,0 

---

39 
Mayiz
2,52 
0,59 
69,66 
1,66 
242,0 
Yangi o’rik 
1,16 
- 
11,01 
0,56 
37,5 
Limon
0,74 
- 
10,93 
- 
- 
Qovun
0,84 
0,13 
6,35 
0,52 
24,0 
Tarvuz
0,72 
0,06 
4,13 
0,28 
16,0 
Yangi 
qulupnay 
0,59 
0,45 
6,24 
1,82 
23,6 
O’simlik 
moylari 
kungaboqar 
sigir, 
paxta 
moyi 
- 
99,50 
- 
- 
879,0 
Yongg’oq 
mag’izi 
13,80 
48,17 
10,69 
1,36 
460,0 
Tabiiy asal 
1,42 
- 
79,89 
0,24 
315,0 
Lavlagi qandi 
(shakar) 
- 
- 
99,48 
0,40 
387,5 
Shokolad
6,27 
22,20 
63,39 
2,26 
427,5 
Karam sho’rva 15,9 
5,26 
13,73 
- 
196,0 
Go’shtsiz 
karam sho’rva
4,0 
0,3 
9,0 
- 
56,0 
Bulon
0,3 
0,3 
- 
- 
4,0 
Shavla
4,7 
3,4 
14,3 
- 
109,0 
Kartoshka 
pyuresi 
2,8 
3,2 
18,8 
- 
118,0 

---

40 
XULOSALAR 
Jismoniy ish va jismoniy mashqlar natijasida modda va energiya 
almashinuvi oshadi. Organimzning ovqatga bo’lgan ehtiyoji ortib hazm 
tizimi faoliyati kuchayadi. Ishtahaning ortishi me’da-ichak yo’llarida shira 
ajralib chiqish jarayonini faollashtirib, organizmda o’tayotgan butun hazm 
jarayonlariga ijobiy ta’sir yetkazadi. Biroq mushak faoliyatining hazm 
bezlariga ko’rsatadigan ta’siri hamma vaqtda ham ijobiy bo’la olmaydi. 
Ovqat iste’mol qilingandan keyin jismoniy ish bajarish, aksincha hazm 
a’zolari faoliyatiga salbiy ta’sir yetkazishi ham mumkin, me’da-ichakda shira 
pasayib ketadi va hatto tormozlanadi. 
Hayvonlar ustida o’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatadiki, mushak 
faoliyati jarayonida hazm bezlarining sekresiyasi susayadi, reflektor yo’l 
bilan sekresiya bo’ladigan hazm shiralarining ajralish jarayoni buziladi.
Jismoniy i shva jismoniy mashqlar paytida ovqat hazm qilish 
jarayonlarining tormzlanishi markaziy asab tizimida hazm markazlarining
tormozlanishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Bu funksional o’zgarishlar 
markaziy asab tizimida qo’zg’algan harakat markazlarida manfiy 
induksiyaning paydo bo’lishi bilan asoslanadi.
Jismoniy mehnat paytida hazm jarayoniga tormozlovchi ta’sirot 
yetkazadigan yana bir omid, bu qonni qayta taqsimlanishidir, buning 
natijasida hazm bezlarining qonga ehtiyoji pasayadi va ularning sekresiyasi 
susayadi. Shuning uchun ovqat iste’mol qilingandan keyin darrov jismoniy 
mehnat bilan shug’ullanish man etiladi. 
Sportchilar bilib olishlari karakki, jismoniy mashqlar va mushak 
faoliyati nafaqat hazm jarayonlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi, balki ovqatning 

---

41 
qayta hazm qilish faolligiga hamda mushaklarning harakat faoliyatiga halaqit 
beradi. Hazm, qonning mushaklardan qorin bo’shlig’iga oqib borishi 
jismoniy mehnatga salbiy ta’sir yetkazadi. 
Bundan tashqari, me’dada ovqatning ko’p yig’ilishi diafragmani 
ko’tarib turadi, bu holatda nafas va qon aylanish tizimlariga salbiy ta’sir 
yetkazadi. Shuning uchun ovqat iste’mol qilish va jismoniy mashqlar 
o’rtasidagi muddat 2-2,5 soatni tashkil etishi kerak. Biroq odam ko’p vaqt bu 
qoidaga rioya qilmaydi. Buning uchun kishi aniq bilishi kerakki, ovqatni 
iste’mol qilish va jismoniy mashqlarning bajarishi o’rtasidagi vaqt bir 
soatdan kam bo’lmasligi kerak. 
Misol uchun pirouzum kislotasini olishimiz mumkin. Bu oqsil, yog’ va 
karbonsuvlarning oxirgi umumiy mahsuloti hisoblanadi. 

---

42 
2 N 
2 N 
2N 
CO
2
 Oqsil, yog’ va karbosuvlar almashinuvining o’zaro bog’liq ekanligi 
Oraliq almashinuv jarayonlarida tananing asosiy qismini tashkil 
etadigan va muayyan turga xos oqsil, yog’lar, karbosuvlar va ularning 
komplekslari – nukleoproteidlar, fosforlipidlar va boshqalar sintez bo’ladi. 
Bundan tashqari, bu moddalar tananing asosiy eneregtik manbai ham 
hisoblanadi. 
Yog’lar 
Yog’ kislotalar 
Oqsillar 
Karbonsuvlar 
Aminokislotalar 
Monosaxaridlar 
Gliserin 
Pirouzum kislotalar 
Asetilkoenzim 
Uchkarbonli kislota 
sikli 
Nafas markazi 

---

43 
Oqsil, yog’ va karbonsuvlar almashinuv jarayonlari oziga xos 
xususiyatlariga ega. Lekin shu bilan bir qatorda ozining umumiy 
qonuniyatlariga ham egadir. Moddalar almashinuvini 3-bosqichga bo’lish 
maqsadga muvofiqdir. 
1. Tananing hazm yo’llarida oziq moddalarning o’zlashtirilishi. 
2. Oraliq almashinuv 
3. Oxirgi mahsulotlar metabolizmi.
Birinchi bosqich me’da-ichak yo’lida oziq moddalarning tartibu bilan 
kichik molekulyar moddalarga kimyoviy yo’l bilan parchalanishi va hosil 
bo’lgan oddiy kimyoviy moddalarning qon va limfaga so’rilishi. 
Oqsil, yog’ va karbonsuvlarning parchalanishi o’ziga xos fermentlar 
ta’sirida boradi. Oqsillar peptidaza fermenti yordamida aminokislotalargacha, 
yog’lar lipaza yordamida gliserin va yog’ kislotalargacha, murakkab 
karbonsuvlar amilaza yordamida monosaxaridlargacha parchalanadi.
Birinchi bosqichning ahamiyati shundan iboratki, oziq moddalarning 
oddiy moddalargacha aylanib, keyinchalik bu organizmning energiya manbai 
bo’lib xizmat qiladi. Bunday moddalarga aminokislotalar (20 turi), 
geksozalardan – glyukoza, fruktoza, golaktoza, pentozalar, gliserin va yog’ 
kislotalari kiradi. 
Ular qon va limfa suyuqligigacha oson so’rilib qon bilan jigar 
to’qimalariga va tananing periferiyadagi to’qimalarga tashiladi va u yerda 
navbatdagi o’zgarishlarga uchraydi. 
Moddalar 
almashinuvining 
ikkinchi 
bosqichi 
aminokislotalar 
monosaxaridlar, gliserin va yog’ kislotalarini hosil bo’lishini birlashtiradi. 
Oraliq almashinuvi jarayonida oqsillar, karbonsuvlar yog’lar va ularning 

---

44 
kompleks 
birikmalari 
sintezlanadi, 
shuningdek 
gliserin 
va 
yog’ 
kislotalarining parchalanishi yuz beradi. 
Hamma hujayralarda doimo modda almashinuvi tufali hujayra 
tizilmalari va hujayraaro modda uzluksiz hosil bo’lib yemirilib va yangilanib 
turadi. 
Buning sababi shuki, organizmda doimo har xil kimyoviy biri kmalar, 
parchalanib va sintezlanib turadi bir xil moddlalar ikkinchi xil moddalarga 
aylanadi. Moddalar parchalanganda asosan issiqlik, mexanik va qisman elektr 
energiyasi kabi kinetik energiya turlariga aylanadi. 

---

45 
Adabiyotlar ro’yxati 
1.
Nuritdinov E.N. Odam fiziologiyasi. Toshkent, «Aloqachi», 
2005.
2.
Azimov I. Sobitov Sh. Sport fiziologiyasi. – Toshkent, 1993. 
250 b. 
3.
Mednik V.L., Yuryev V.K. Sostoyaniye zdorovye usloviya i 
obraz jizni sovremenn
ы
x sportsmenov. – M.: «Medisina», - 
2006, 142 s. 
4.
Nuritdinov 
E.N., Nurmetov 
G.I. 
Odam 
fiziologiyasi 
(muammoviy leksiyalar kursi) – Samarqand, 2003, 2 – qism. 
195-260 b. 
5.
Nuritdinov E.N. Odam fiziologiyasi. Toshkent. «Aloqachi», 
2005, 495 b. 
6.
Solodkov A.S. Salogub Ye.B. Fiziologiya sporta. – Sankt-
Peterburg, 1999. – 231 s. 
7.
Smirnov V.M. Dubrovskiy V.I. Fiziologiya fizicheskogo 
vospitaniya i sporta. – M., «Vlados press» 2002, s. 371-584. 
8.
Txorevskiy V.I. Fiziologiya cheloveka. – M., «Fizkultura, 
obrazovaniye i nauka» - 2001, s. 405-416. 
9.
Ugalev A.M. Teoriya adekvatnogo pitaniya i trofologii. Spb. 
1991. 246s. 
10.
Sh.Qurbonov, A.Qurbonov. Jismoniy mashqlarning fiziologik 
asoslari. Toshkent, 2003.
11. 
www.Ziyonet.uz
. 
12. 
www.bestreferat.ru